In diesem Abschnitt wird die Grundidee, die bei der
Definition des Riemann-Integrals für Funktionen mit einer Veränderlichen
benutzt wurde, auf reellwertige Funktionen mit mehreren Veränderlichen
übertragen. Da hier nur ein Ausblick gegeben werden soll, können auch nur
grundlegende Methoden und Techniken angesprochen werden, auf Beweise wird
weitgehend verzichtet.
Wir beginnen zunächt mit Funktionen zweier
Veränderlicher.
10.1 Doppelintegrale
Im folgenden seien stets (wenn
nichts anderes vereinbart wird)
a , b , c , d
∈
I R mit
a
≤
b , c
≤
d ,
I
=
[ a , b ] ,
J
=
[ c , d ] seien abgeschlossene
Intervalle in
I R , und
D
bezeichne das Rechteck in
I R 2 ,
das durch
D
: =
I
×
J
=
{ ( x , y )
:
a
≤
x
≤
b , c
≤
y
≤
c }
gegeben ist. Weiterhin sei
f ( x , y ) eine in
D
definierte und beschränkte Funktion. Abkürzend schreiben wir für
( x , y ) auch
x Ì„ .
Die Definition des bestimmten Riemann-Integrals
(Abschnitt 9.2) wurde bekanntlich durch das Flächenproblem motiviert. Die
analoge Fragestellung wird Motiv für sog. Doppelintegrale sein. Hierzu
setzen wir zunächst
f ( x Ì„ )
≥
0 in
D
voraus (diese Bedingung wird nur f ü r die Motivation benutzt; f ü r die Definition von Mehrfachintegralen
spielt sie keine Rolle) .
Wir stellen uns nun die folgenden Fragen:
Kann der räumlichen Punktmenge
M
: =
{ ( x , y , z )
:
x
∈
I , y
∈
J ,
0
≤
z
≤
f ( x , y ) }
in „vernünftiger“ Weise ein Volumen zugeschrieben werden
?
Wie könnte man dieses Volumen gegebenenfalls berechnen
?
Bei der Behandlung dieser Fragen geht man völlig analog
wie im eindimensionalen Fall vor. Man zerlegt zunächst das Rechteck
D
in Teilrechtecke. Dies geschieht wie folgt:
ð?”· 1
=
( a 0 , … , a n + 1 ) und
ð?”· 2
=
( c 0 , … , c m + 1 ) seien Zerlegungen der
Intervalle
I
bzw.
J ,
also
a
=
a 0
<
⋯
<
a n + 1
=
b und
c
=
c 0
<
⋯
<
c n + 1
=
d (vgl. Abb. 10.1) .
Wie auch früher benutzen wir die Bezeichnungen
I i
: =
[ a i , a i + 1 ] und
J j
: =
[ c j , c j + 1 ] . Weiterhin sei
D i j
: =
I i
×
J j
=
[ a i , a i + 1 ]
×
[ c j , c j + 1 ] . Offenbar ist
D
= ⋃
i , j D i j .
ð?”· Ì„
: =
{ D i j
:
i
=
1 , … , n ,
j
=
1 , … , m }
heißt dann Zerlegung (oder
Partition ) von
D .
Eine Verfeinerung von
ð?”· Ì„ ist durch Verfeinerungen
von
ð?”· 1
und
ð?”· 2
gegeben.
Nach Voraussetzung ist
f
in
D
beschränkt, folglich ist
f
auch in jedem Teilrechteck
D i j ,
i
=
1 , … , n ,
j
=
1 , … , m , beschränkt. Daher
existieren
h i j
: = inf x ̄ ∈ D i j f ( x ̄ )
und
H i j
: = sup x ̄ ∈ D i j f ( x ̄ ) .
Bemerkung. Im folgenden
bezeichnen
D
und
D i j
sowohl die Rechtecke
I
×
J bzw.
I i
×
J j als
auch den Flächeninhalt der entsprechenden Rechtecke. Verwechslungen sind
nicht zu befürchten, da sich die aktuelle Bedeutung jeweils aus dem
Zusammenhang ergibt.
Über den Rechtecken
D i j
errichten wir jetzt Quader mit der Grundfläche
D i j
und der Höhe
h i j
bzw.
H i j
(vgl. Abb. 10.2) . Dies gibt Anlaß zu folgender
Definition.
Definition. (Untersumme,
Obersumme )
(1)
S _ f ( � ̄ ) heißt
Untersumme
von
f
bei der Zerlegung
ð?”· Ì„
=
Df
S _ f ( ð?”· Ì„ )
: = ∑
i = 0 n ∑
j = 0 m ( a
i + 1
-
a i ) ( c j + 1
-
c j )
â‹…
inf x ̄ ∈ D i j f ( x ̄ )
=
∑
i = 0 n ∑
j = 0 m D
i j
â‹…
h i j .
(2)
S ‾ f ( � ̄ ) heißt
Obersumme
von
f
bei der Zerlegung
ð?”· Ì„
=
Df
S ‾ f ( � ̄ )
: = ∑
i = 0 n ∑
j = 0 m ( a
i + 1
-
a i ) ( c j + 1
-
c j )
â‹…
sup x ̄ ∈ D i j f ( x ̄ )
=
∑
i = 0 n ∑
j = 0 m D
i j
â‹…
H i j .
Völlig analog wie bei Funktionen mit einer
Veränderlichen gilt der folgende Satz
(vgl. Satz 9.5) .
Satz 10.1 Es
sei f in D
definiert und beschr ä nkt und � ̄ , � ̄ ′ , � ̄
1 , ð?”· Ì„ 2
seien beliebige Zerlegungen von D . Dann gilt
:
( 1 )
S _ f ( ð?”· Ì„ )
≤ S ‾ f ( � ̄ ) .
( 2 )
D
â‹…
inf x ̄ ∈ D f ( x ̄ )
≤ S _ f ( � ̄ ) und
S ‾ f ( � ̄ )
≤
D
â‹…
sup x ̄ ∈ D f ( x ̄ ) .
( 3 ) Ist
� ̄ ′
eine Verfeinerung von
ð?”· Ì„ ,
dann gilt S _ f ( ð?”· Ì„ )
≤ S _ f ( � ̄ ′ )
≤ S ‾
f ( � ̄ ′ )
≤ S ‾
f ( ð?”· Ì„ ) .
( 4 ) Es
ist stets S _ f ( ð?”· Ì„ 1 )
≤ S ‾ f ( � ̄ 2 ) .
Beweis. Den Beweis führt
man völlig analog wie zu Satz 9.5.
Aus Satz 10.1 (2) folgt sofort, daß die Menge aller
Untersummen nach oben und die Menge aller Obersummen nach unten beschränkt
ist. Folglich existieren
∬
_
D
f (
x , y
) d x d y : = sup {
S
_
f
(
z
¯
) :
z
¯
Zerlegung von D }
MathType@MTEF@5@5@+=
feaagKart1ev2aqatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn
hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr
4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9
vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x
fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaWaaCbeaeaada
adaaqaamaapiaabaaaleqabeqdcqGHRiI8cqGHRiI8aaaaaSqaaiaa
dseaaeqaaOGaamOzamaabmaabaGaamiEaiaacYcacaWG5baacaGLOa
GaayzkaaGaamizaiaadIhacaWGKbGaamyEaiaacQdacqGH9aqpciGG
ZbGaaiyDaiaacchaqaaaaaaaaaWdbiaacUhapaWaaWaaaeaacaWGtb
aaamaaBaaaleaacaWGMbaabeaakmaabmaabaWaa0aaaeaatuuDJXwA
KzKCHTgD1jharyqr1ngBPrgigjxyRrxDYbacfaWdbiab=nd86baaa8
aacaGLOaGaayzkaaGaaiOoamaanaaabaWdbiab=nd86baapaGaaeii
aiaabQfacaqGLbGaaeOCaiaabYgacaqGLbGaae4zaiaabwhacaqGUb
Gaae4zaiaabccacaqG2bGaae4Baiaab6gacaqGGaGaamira8qacaGG 9baaaa@6C40@
(Unterintegral von
f
in
D )
∬
¯
D
f (
x , y
) d x d y : = inf {
S
¯
f
(
z
¯
) :
z
¯
Zerlegung von D }
MathType@MTEF@5@5@+=
feaagKart1ev2aqatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn
hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr
4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9
vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x
fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaWaaCbeaeaada
qdaaqaamaapiaabaaaleqabeqdcqGHRiI8cqGHRiI8aaaaaSqaaiaa
dseaaeqaaOGaamOzamaabmaabaGaamiEaiaacYcacaWG5baacaGLOa
GaayzkaaGaamizaiaadIhacaWGKbGaamyEaiaacQdacqGH9aqpciGG
PbGaaiOBaiaacAgacaGG7bWaa0aaaeaacaWGtbaaamaaBaaaleaaca
WGMbaabeaakmaabmaabaWaa0aaaeaatuuDJXwAKzKCHTgD1jharyqr
1ngBPrgigjxyRrxDYbacfaaeaaaaaaaaa8qacqWFZaVEaaaapaGaay
jkaiaawMcaaiaacQdadaqdaaqaa8qacqWFZaVEaaWdaiaabccacaqG
AbGaaeyzaiaabkhacaqGSbGaaeyzaiaabEgacaqG1bGaaeOBaiaabE
gacaqGGaGaaeODaiaab+gacaqGUbGaaeiiaiaadseapeGaaiyFaaaa @6C08@
(Oberintegral von
f
in
D ).
Aus (4) erhält man unmittelbar, daß stets
∬
_
D
f (
x , y
) d x d y ≤
∬
¯
D
f (
x , y
) d x d y
MathType@MTEF@5@5@+=
feaagKart1ev2aqatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn
hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr
4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9
vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x
fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaWaaCbeaeaada
adaaqaamaapiaabaaaleqabeqdcqGHRiI8cqGHRiI8aaaaaSqaaiaa
dseaaeqaaOGaamOzamaabmaabaGaamiEaiaacYcacaWG5baacaGLOa
GaayzkaaGaamizaiaadIhacaWGKbGaamyEaiabgsMiJoaaxababaWa
a0aaaeaadaWdcaqaaaWcbeqab0Gaey4kIiVaey4kIipaaaaaleaaca
WGebaabeaakiaadAgadaqadaqaaiaadIhacaGGSaGaamyEaaGaayjk
aiaawMcaaiaadsgacaWG4bGaamizaiaadMhaaaa@534B@
gilt.
Analog wie im eindimensionalen Fall definieren wir jetzt
das Doppelintegral.
Definition. (Integral
ü ber
Rechteckbereichen )
Sei
f
in
D
definiert und beschränkt.
f ist in
D
integrierbar
=
D f
∬
_
D
f (
x , y
) d x d y =
∬
D
¯
f (
x , y )
) d x d y .
MathType@MTEF@5@5@+=
feaagKart1ev2aaatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn
hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr
4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9
vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x
fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaWaaCbeaeaacq
GH9aqpaSqaaiaadseacaWGMbaabeaakmaaxababaWaaWaaaeaadaWd
caqaaaWcbeqab0Gaey4kIiVaey4kIipaaaaaleaacaWGebaabeaaki
aadAgadaqadaqaaiaadIhacaGGSaGaamyEaaGaayjkaiaawMcaaiaa
dsgacaWG4bGaamizaiaadMhacqGH9aqpdaqdaaqaamaaxababaWaa8
GaaeaaaSqabeqaniabgUIiYlabgUIiYdaaleaacaWGebaabeaaaaGc
caWGMbWaaeWaaeaacaWG4bGaaiilaiaadMhacaGGPaaacaGLOaGaay
zkaaGaamizaiaadIhacaWGKbGaamyEaiaab6caaaa@56F6@
Der gemeinsame Wert von Ober- und Unterintegral heißt
dann Riemann-Integral oder Doppelintegral
oder kurz Integral von
f
in
D .
Bez.:
∬
D
f ( x , y ) d x d y : =
∫
D
f (
x
¯
) d
x .
¯
MathType@MTEF@5@5@+=
feaagKart1ev2aqatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn
hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr
4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9
vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x
fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaWaa8Guaeaaca
WGMbGaaiikaiaadIhacaGGSaGaamyEaiaacMcacaWGKbGaamiEaiaa
dsgacaWG5bGaaiOoaiabg2da9maapefabaGaamOzaiaacIcadaqdaa
qaaiaadIhaaaGaaiykaiaadsgadaqdaaqaaiaadIhacaqGUaaaaaWc
baGaamiraaqab0Gaey4kIipaaSqaaiaadseaaeqaniabgUIiYlabgU
IiYdaaaa@4E63@
Definition. (Volumen )
Sei
f
in
D
: =
[ a , b ]
×
[ c , d ] definiert und
beschränkt und nicht negativ.
Die (räumliche) Punktmenge
M
=
{ ( x , y , z )
:
a
≤
x
≤
b ,
c
≤
y
≤
d ,
0
≤
z
≤
f ( x , y ) } besitzt ein Volumen
( Rauminhalt )
der Größe
V
=Df
f
ist in
D
integrierbar und
V =
∬
D
f (
x , y
) d x d y .
MathType@MTEF@5@5@+=
feaagKart1ev2aqatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn
hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr
4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9
vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x
fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaGaamOvaiabg2
da9maapifabaGaamOzamaabmaabaGaamiEaiaacYcacaWG5baacaGL
OaGaayzkaaGaamizaiaadIhacaWGKbGaamyEaiaac6caaSqaaiaads
eaaeqaniabgUIiYlabgUIiYdaaaa@4655@
Beispiel für eine
Funktion, die in
D
=
[ a , b ]
×
[ c , d ] definiert und
beschränkt aber nicht integrierbar ist. Es sei
f (
x , y
) = {
1, falls x ∈ D ∩ ℚ ,
0, sonst
MathType@MTEF@5@5@+=
feaagKart1ev2aaatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn
hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr
4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9
vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x
fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaGaamOzamaabm
aabaGaamiEaiaacYcacaWG5baacaGLOaGaayzkaaGaeyypa0Zaaiqa
aeaafaqaaeGabaaabaGaaGymaiaabYcacaqGGaGaaeOzaiaabggaca
qGSbGaaeiBaiaabohacaqGGaGaamiEaabaaaaaaaaapeGaeyicI4Sa
amiraiabgMIihlablQriKkaabYcaa8aabaGaaGimaiaabYcacaqGGa
Gaae4Caiaab+gacaqGUbGaae4CaiaabshaaaaacaGL7baaaaa@529A@
Ist
ð?”· Ì„
=
{ D i j
:
0
≤
i
≤
n , 0
≤
j
≤
m }
eine Zerlegung von
D , dann existieren offenbar in jedem
D i j
Elemente
( x 1 , y ) ,
( x 2 , y )
mit
x 1
∈
D
∩
l Q und
x 2 ∉ l Q .
Folglich ist stets
inf x ̄ ∈ D i j f ( x ̄ )
=
0 und
sup x ̄ ∈ D i j f ( x ̄ )
=
1 .
Daraus erhält man sofort
S _ f ( ð?”· Ì„ )
=
∑
i = 0 n ∑
j = 0 m D
i j
â‹…
h i j ︸
= 0
=
0
und
S ‾ f ( � ̄ )
=
∑
i = 0 n ∑
j = 0 m D
i j
â‹…
H i j ︸
= 1
=
D ≠0 .
Folglich ist
∬
_
D
f (
x , y
) d x d y = 0 < D =
∬
D
¯
f (
x , y
) d x d y ,
MathType@MTEF@5@5@+=
feaagKart1ev2aaatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn
hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr
4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9
vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x
fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaWaaCbeaeaada
adaaqaamaapiaabaaaleqabeqdcqGHRiI8cqGHRiI8aaaaaSqaaiaa
dseaaeqaaOGaamOzamaabmaabaGaamiEaiaacYcacaWG5baacaGLOa
GaayzkaaGaamizaiaadIhacaWGKbGaamyEaiabg2da9iaaicdacqGH
8aapcaWGebGaeyypa0Zaa0aaaeaadaWdsbqaaaWcbaGaamiraaqab0
Gaey4kIiVaey4kIipaaaGccaWGMbWaaeWaaeaacaWG4bGaaiilaiaa
dMhaaiaawIcacaGLPaaacaWGKbGaamiEaiaadsgacaWG5bGaaiilaa aa@56EE@
und damit ist
f
in
D
nicht integrierbar.
Bemerkung. Völlig analog
wie im eindimensionalen Fall gelten auch hier
(1)
die Sätze über
Zwischensummen
(ein Zwischenstellensystem
Ï„ Ì„
bei einer Zerlegung ð?”· Ì„
=
{ D i j
:
0
≤
i
≤
n , 0
≤
j
≤
m } ist gegeben durch Ï„ Ì„
=
{ ξ ̄ i j
∈
D i j
:
0
≤
i
≤
n , 0
≤
j
≤
m } , wobei ξ ̄ i j
beliebig in D i j
zu w ä hlen
ist und die entsprechende Zwischensumme durch
S f ( ð?”· Ì„ , Ï„ Ì„ )
definiert ist) ,
(2) das Riemannsche Integrierbarkeitskriterium,
(3) stetige Funktionen sind integrierbar,
(4)
beschränkte Funktionen mit
höchstens endlich vielen Unstetigkeitsstellen sind integrierbar.
Die Beweise verlaufen ähnlich wie für Funktionen mit
einer Veränderlichen.
Weiterhin gilt:
Satz 10.2 Ist
f
in
D
integrierbar und sind
h , H reelle
Zahlen mit
h
≤
f ( x , y )
≤
H f ü r jedes
( x , y )
∈
D , dann
ist
h ⋅ D ≤
∬
D
f (
x , y
) d x d y ≤ H ⋅ D .
MathType@MTEF@5@5@+=
feaagKart1ev2aqatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn
hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr
4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9
vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x
fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaGaamiAaabaaa
aaaaaapeGaeyyXICTaamiraiabgsMiJoaapifabaGaamOzamaabmaa
baGaamiEaiaacYcacaWG5baacaGLOaGaayzkaaGaamizaiaadIhaca
WGKbGaamyEaiabgsMiJkaadIeacqGHflY1caWGebGaaeOlaaWcbaGa
amiraaqab0Gaey4kIiVaey4kIipaaaa@4FDD@
Beweis. Den Beweis führt
man wie im eindimensionalen Fall.
Satz 10.3
( iterierte
Integrale ü ber Rechteckbereichen )
Sei D
=
[ a , b ]
×
[ c , d ] und
f
in D integrierbar.
Ist f ( x , y )
f ü r
jedes fixierte x
∈
[ a , b ] als
Funktion von y in [ c , d ] integrierbar
und ist F ( x )
: = ∫
c d f ( x , y ) d y
in [ a , b ]
integrierbar, dann ist
∬
D
f (
x , y
) d x d y =
∫
a
b
(
∫
c
d
f (
x , y
) d y
) d x =
∫
a
b
F (
x
) d x .
MathType@MTEF@5@5@+=
feaagKart1ev2aaatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn
hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr
4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9
vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x
fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaWaa8Guaeaaca
WGMbWaaeWaaeaacaWG4bGaaiilaiaadMhaaiaawIcacaGLPaaacaWG
KbGaamiEaiaadsgacaWG5bGaeyypa0Zaa8qCaeaadaqadaqaamaape
habaGaamOzamaabmaabaGaamiEaiaacYcacaWG5baacaGLOaGaayzk
aaGaamizaiaadMhaaSqaaiaadogaaeaacaWGKbaaniabgUIiYdaaki
aawIcacaGLPaaacaWGKbGaamiEaiabg2da9maapehabaGaamOramaa
bmaabaGaamiEaaGaayjkaiaawMcaaiaadsgacaWG4bGaaeOlaaWcba
Gaamyyaaqaaiaadkgaa0Gaey4kIipaaSqaaiaadggaaeaacaWGIbaa
niabgUIiYdaaleaacaWGebaabeqdcqGHRiI8cqGHRiI8aaaa@62DA@
Beweis. Es seien
ð?”· 1
=
( a 0 , … , a n + 1 ) ,
ð?”· 2
=
( c 0 , … , c m + 1 ) Zerlegungen von
[ a , b ] bzw. von
[ c , d ] , und es sei
ð?”· Ì„
=
{ D i j
:
0
≤
i
≤
n , 0
≤
j
≤
m } ,
wobei
D i j
=
[ a i , a i + 1 ]
×
[ c j , c j + 1 ] . Dann gilt
F ( x )
= ∫
c d f ( x , y ) d y
=
∑
j = 0 m ∫
c j c j + 1 f ( x , y ) d y ,
und somit
∫
a b F ( x ) d x
= ∫
a b ∑
j = 0 m ∫
c j c j + 1 f ( x , y ) d y d x
=
∑
i = 0 n ∫
a i a i + 1 ∑
j = 0 m ∫
c j c j + 1 f ( x , y ) d y d x .
Für
h i j
: = inf x ̄ ∈ D i j f ( x ̄ )
und
H i j
: = sup x ̄ ∈ D i j f ( x ̄ )
gilt stets
h i j
≤
f ( x Ì„ )
≤
H i j
für alle
x Ì„
=
( x , y )
∈
D .
Ist
x
∈
[ a , b ] , dann erhält man sofort
h i j
â‹…
( c j + 1
-
c j )
≤ ∫
c j c j + 1 f ( x , y ) d y
≤
H i j
â‹…
( c j + 1
-
c j ) .
Integriert man die letzte Ungleichung nach
x ,
so ergibt sich
h i j
â‹…
D i j
= ∫
a i a i + 1 h i j
â‹…
( c j + 1
-
c j ) d x
≤ ∫
a i a i + 1 ∫
c j c j + 1 f ( x , y ) d x d x
≤ ∫
a i a i + 1 H i j
â‹…
( c j + 1
-
c j ) d x
≤
H i j
â‹…
D i j .
Summiert man diese Ungleichungen nach
i
und
j , so erhält man
S _ f ( ð?”· Ì„ )
≤ ∑
i = 0 n ∑
j = 0 m ∫
a i a i + 1 ∫
c j c j + 1 f ( x , y ) d y d x
= ∫
a b ∫
c d f ( x , y ) d y d x
≤ S ‾
f ( ð?”· Ì„ )
.
Da
f
in
D
integrierbar ist, unterscheiden sich Ober- und Untersumme bei einer
geeigneten Zerlegung nur um beliebig wenig.
Da nach Definition des Doppelintegrals stets
S
_
f
(
z
¯
) ≤
∬
D
f (
x , y
) d x d y ≤
S
¯
f
(
z
¯
)
MathType@MTEF@5@5@+=
feaagKart1ev2aqatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn
hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr
4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9
vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x
fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaWaaWaaaeaaca
WGtbaaamaaBaaaleaacaWGMbaabeaakmaabmaabaWaa0aaaeaatuuD
JXwAKzKCHTgD1jharyqr1ngBPrgigjxyRrxDYbacfaaeaaaaaaaaa8
qacqWFZaVEaaaapaGaayjkaiaawMcaaiabgsMiJoaapifabaGaamOz
amaabmaabaGaamiEaiaacYcacaWG5baacaGLOaGaayzkaaGaamizai
aadIhacaWGKbGaamyEaiabgsMiJoaanaaabaGaam4uaaaadaWgaaWc
baGaamOzaaqabaGcdaqadaqaamaanaaabaWdbiab=nd86baaa8aaca
GLOaGaayzkaaaaleaacaWGebaabeqdcqGHRiI8cqGHRiI8aaaa@5DC6@
ist, gilt schließlich
∬
D
f (
x , y
) d x d y =
∫
a
b
(
∫
c
d
f (
x , y
) d y
) d x .
MathType@MTEF@5@5@+=
feaagKart1ev2aaatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn
hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr
4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9
vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x
fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaWaa8Guaeaaca
WGMbWaaeWaaeaacaWG4bGaaiilaiaadMhaaiaawIcacaGLPaaacaWG
KbGaamiEaiaadsgacaWG5bGaeyypa0Zaa8qCaeaadaqadaqaamaape
habaGaamOzamaabmaabaGaamiEaiaacYcacaWG5baacaGLOaGaayzk
aaGaamizaiaadMhaaSqaaiaadogaaeaacaWGKbaaniabgUIiYdaaki
aawIcacaGLPaaacaWGKbGaamiEaiaab6caaSqaaiaadggaaeaacaWG
IbaaniabgUIiYdaaleaacaWGebaabeqdcqGHRiI8cqGHRiI8aaaa@5867@
Bemerkung. Der Satz gilt
auch dann, wenn die Bedingungen für
x
und
y
entsprechend vertauscht sind.
Korollar. Ist
f ( x , y ) in
D
stetig (also auch
integrierbar), dann ist
∬
D
f (
x , y
) d x d y =
∫
a
b
(
∫
c
d
f (
x , y
) d y
) d x =
∫
c
d
(
∫
a
b
f (
x , y
) d x
) d y .
MathType@MTEF@5@5@+=
feaagKart1ev2aaatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn
hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr
4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9
vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x
fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaWaa8Guaeaaca
WGMbWaaeWaaeaacaWG4bGaaiilaiaadMhaaiaawIcacaGLPaaacaWG
KbGaamiEaiaadsgacaWG5bGaeyypa0Zaa8qCaeaadaqadaqaamaape
habaGaamOzamaabmaabaGaamiEaiaacYcacaWG5baacaGLOaGaayzk
aaGaamizaiaadMhaaSqaaiaadogaaeaacaWGKbaaniabgUIiYdaaki
aawIcacaGLPaaacaWGKbGaamiEaiabg2da9maapehabaWaaeWaaeaa
daWdXbqaaiaadAgadaqadaqaaiaadIhacaGGSaGaamyEaaGaayjkai
aawMcaaiaadsgacaWG4baaleaacaWGHbaabaGaamOyaaqdcqGHRiI8
aaGccaGLOaGaayzkaaGaamizaiaadMhacaqGUaaaleaacaWGJbaaba
GaamizaaqdcqGHRiI8aaWcbaGaamyyaaqaaiaadkgaa0Gaey4kIipa
aSqaaiaadseaaeqaniabgUIiYlabgUIiYdaaaa@6C5C@
Beweis. Die Behauptung
folgt wie im vorhergehenden Beweis sofort aus dem Fakt, daß stetige
Funktionen integrierbar sind.
Beispiel.
Sei
f ( x , y )
=
x 2
+
2 x y und
[ a , b ]
=
[ 0 ,
1 ] ,
[ c , d ]
=
[ 1 ,
3 ] ,
also
D
=
[ 0 ,
1 ]
×
[ 1 ,
3 ] .
Dann gilt (falls zuerst
nach y und anschließend nach x integriert
wird) :
∬
D
f (
x , y
) d x d y
=
∫
0
1
(
∫
1
3
(
x
2
+ 2 x y
) d y
) d x =
∫
0
1
[
x
2
y + x
y
2
]
1
3
d x
=
∫
0
1
(
3
x
2
+ 9 x −
x
2
− x
) d x =
∫
0
1
(
2
x
2
+ 8 x
) d x
=
[
2
3
x
3
+ 4
x
2
]
0
1
=
2
3
+ 4 =
14
3
MathType@MTEF@5@5@+=
feaagKart1ev2aaatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn
hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr
4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9
vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x
fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGceaqabeaadaWdsb
qaaiaadAgadaqadaqaaiaadIhacaGGSaGaamyEaaGaayjkaiaawMca
aiaadsgacaWG4bGaamizaiaadMhaaSqaaiaadseaaeqaniabgUIiYl
abgUIiYdGccaWLa8Uaeyypa0Zaa8qCaeaadaqadaqaamaapehabaWa
aeWaaeaacaWG4bWaaWbaaSqabeaaqaaaaaaaaaWdbiaaikdaaaGcpa
Gaey4kaSIaaGOmaiaadIhacaWG5baacaGLOaGaayzkaaGaamizaiaa
dMhaaSqaaiaaigdaaeaacaaIZaaaniabgUIiYdaakiaawIcacaGLPa
aacaWGKbGaamiEaaWcbaGaaGimaaqaaiaaigdaa0Gaey4kIipakiab
g2da9maapehabaWaamWaaeaacaWG4bWaaWbaaSqabeaapeGaaGOmaa
aak8aacaWG5bGaey4kaSIaamiEaiaadMhadaahaaWcbeqaa8qacaaI
YaaaaaGcpaGaay5waiaaw2faamaaDaaaleaacaaIXaaabaGaaG4maa
aakiaadsgacaWG4baaleaacaaIWaaabaGaaGymaaqdcqGHRiI8aaGc
baGaaCjaVlabg2da9maapehabaWaaeWaaeaacaaIZaGaamiEamaaCa
aaleqabaWdbiaaikdaaaGcpaGaey4kaSIaaGyoaiaadIhacqGHsisl
caWG4bWaaWbaaSqabeaapeGaaGOmaaaak8aacqGHsislcaWG4baaca
GLOaGaayzkaaGaamizaiaadIhacqGH9aqpdaWdXbqaamaabmaabaGa
aGOmaiaadIhadaahaaWcbeqaa8qacaaIYaaaaOWdaiabgUcaRiaaiI
dacaWG4baacaGLOaGaayzkaaGaamizaiaadIhaaSqaaiaaicdaaeaa
caaIXaaaniabgUIiYdaaleaacaaIWaaabaGaaGymaaqdcqGHRiI8aa
GcbaGaaCjaVlabg2da9maadmaabaWaaSaaaeaacaaIYaaabaGaaG4m
aaaacaWG4bWaaWbaaSqabeaapeGaaG4maaaak8aacqGHRaWkcaaI0a
GaamiEamaaCaaaleqabaWdbiaaikdaaaaak8aacaGLBbGaayzxaaWa
a0baaSqaaiaaicdaaeaacaaIXaaaaOGaeyypa0ZaaSaaaeaacaaIYa
aabaGaaG4maaaacqGHRaWkcaaI0aGaeyypa0ZaaSaaaeaacaaIXaGa
aGinaaqaaiaaiodaaaaaaaa@A323@
Wir berechnen dasselbe Integral noch einmal (wobei
jetzt zuerst nach
x
und anschließend nach y
integriert wird).
∫
1 3 ∫
0 1 ( x 2
+
2 x y ) d x d y
= ∫
1 3 x 3
3
+
x 2 y
0 1 d y
= ∫
1 3 1
3
+
y d y
=
1
3 y
+
y 2
2
1 3
=
1
+
9
2
- 1
3
- 1
2
=
1 4
3
.
Beide Methoden liefern also das gleiche Ergebnis.
Einfache Bereiche
Definition. ( einfacher Bereich )
Es seien
[ a , b ] ,
[ c , d ] Intervalle in
I R .
1.
B ist ein
x -
einfacher Bereich (über
[ a , b ] )
=
Df
Es gibt Funktionen
φ ( x ) , ψ ( x )
:
[ a , b ]
→
I R , so daß
gilt:
(a)
φ , ψ sind stetig in
[ a , b ] ,
(b)
φ ( x )
≤
ψ ( x ) für jedes
x
∈
[ a , b ] ,
(c)
B
: =
{ ( x , y )
:
a
≤
x
≤
b und
φ ( x )
≤
y
≤
ψ ( x ) }
(vgl. Abb. 10.4) .
2.
B 1
ist ein
y -
einfacher Bereich (über
[ c , d ] )
=
Df
Es gibt Funktionen
φ 1 ( y ) , ψ 1 ( y )
:
[ c , d ]
→
I R , so daß
gilt:
(a)
φ 1 , ψ 1
sind stetig in
[ c , d ] ,
(b)
φ 1 ( y )
≤
ψ 1 ( y ) für jedes
y
∈
[ c , d ] ,
(c)
B 1
: =
{ ( x , y )
:
φ 1 ( y )
≤
x
≤
ψ 1 ( y )
und
c
≤
y
≤
d } (vgl.
Abb. 10.5) .
3.
B ist ein einfacher
Bereich
=Df
B
ist
x -einfach
oder
y -einfach.
Bisher ist das Integral nur über Rechteckbereichen
D
=
[ a , b ]
×
[ c , d ] definiert. Wir werden
die Definition jetzt auf einfache Bereiche erweitern. Dazu sei zunächst
B
ein
x -einfacher
Bereich (f ü r
y -einfache Bereiche erfolgt die Definition
analog) , und
f ( x , y ) sei eine in
B
definierte und stetige Funktion.
B sei mit Hilfe der in
[ a , b ] stetigen Funktionen
φ ( x ) , ψ ( x ) gegeben, und
D
sei so gewählt, daß
B
⊆
D , also
B
: =
{ ( x , y )
:
a
≤
x
≤
b und
c
≤
φ ( x )
≤
y
≤
ψ ( x )
≤
d } .
Durch den folgenden „Kunstgriff“ wird der
Definitionsbereich von
f
auf
D
erweitert (vgl. Abb. 10.6) .
f
*
(
x , y
) : = {
f (
x , y
) , für (
x , y
) ∈ B ,
0, für (
x , y
) ∈ D ∖ B .
MathType@MTEF@5@5@+=
feaagKart1ev2aaatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn
hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr
4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9
vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x
fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaGaamOzamaaCa
aaleqabaGaaiOkaaaakmaabmaabaGaamiEaiaacYcacaWG5baacaGL
OaGaayzkaaGaaiOoaiabg2da9maaceaabaqbaeqabiqaaaqaaiaadA
gadaqadaqaaiaadIhacaGGSaGaamyEaaGaayjkaiaawMcaaiaabYca
caqGGaGaaeOzaiaabYpacaqGYbGaaeiiamaabmaabaGaamiEaiaacY
cacaWG5baacaGLOaGaayzkaaaeaaaaaaaaa8qacqGHiiIZcaWGcbGa
aeilaaWdaeaacaaIWaGaaeilaiaabccacaqGMbGaaei=aiaabkhaca
qGGaWaaeWaaeaacaWG4bGaaiilaiaadMhaaiaawIcacaGLPaaapeGa
eyicI4Saamiramrr1ngBPrwtHrhAXaqeguuDJXwAKbstHrhAG8KBLb
acfaGae8NfIiOaamOqaiaab6caaaaapaGaay5Eaaaaaa@69A0@
Man überlegt sich leicht, daß
B
kompakt ist, denn
B
ist offensichtlich beschränkt, und der Rand von
B
gehört zu
B .
Nach Voraussetzung ist
f
in
B
stetig, also auch beschränkt. Folglich ist
f ⋆ in
D
definiert und beschränkt, aber dort nicht mehr unbedingt stetig.
Satz 10.4 Es
sei B ein ü ber [ a , b ]
x -einfacher bzw. ü ber
[ c , d ]
y -einfacher Bereich, B
⊆
D
: =
[ a , b ]
×
[ c , d ] ,
und f ( x , y )
sei in B definiert
und stetig. Dann ist f ⋆
in D integrierbar,
und es ist
∬
D
f
*
(
x , y
) d x d y
=
∫
a
b
(
∫
c
d
f
*
(
x , y
) d y
) d x b z w .
MathType@MTEF@5@5@+=
feaagKart1ev2aaatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn
hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr
4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9
vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x
fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaWaa8Guaeaaca
WGMbWaaWbaaSqabeaaqaaaaaaaaaWdbiaacQcaaaGcpaWaaeWaaeaa
caWG4bGaaiilaiaadMhaaiaawIcacaGLPaaacaWGKbGaamiEaiaads
gacaWG5baaleaacaWGebaabeqdcqGHRiI8cqGHRiI8aOGaeyypa0Za
a8qCaeaadaqadaqaamaapehabaGaamOzamaaCaaaleqabaWdbiaacQ
caaaGcpaWaaeWaaeaacaWG4bGaaiilaiaadMhaaiaawIcacaGLPaaa
caWGKbGaamyEaaWcbaGaam4yaaqaaiaadsgaa0Gaey4kIipaaOGaay
jkaiaawMcaaiaadsgacaWG4bGaaeiiaGqaciaa=jgacaWF6bGaa83D
aiaa=5caaSqaaiaadggaaeaacaWGIbaaniabgUIiYdaaaa@5E0B@
∬
D
f
*
(
x , y
) d x d y
=
∫
c
d
(
∫
a
b
f
*
(
x , y
) d x
) d y .
MathType@MTEF@5@5@+=
feaagKart1ev2aaatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn
hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr
4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9
vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x
fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaWaa8Guaeaaca
WGMbWaaWbaaSqabeaaqaaaaaaaaaWdbiaacQcaaaGcpaWaaeWaaeaa
caWG4bGaaiilaiaadMhaaiaawIcacaGLPaaacaWGKbGaamiEaiaads
gacaWG5baaleaacaWGebaabeqdcqGHRiI8cqGHRiI8aOGaeyypa0Za
a8qCaeaadaqadaqaamaapehabaGaamOzamaaCaaaleqabaWdbiaacQ
caaaGcpaWaaeWaaeaacaWG4bGaaiilaiaadMhaaiaawIcacaGLPaaa
caWGKbGaamiEaaWcbaGaamyyaaqaaiaadkgaa0Gaey4kIipaaOGaay
jkaiaawMcaaiaadsgacaWG5bGaaeOlaaWcbaGaam4yaaqaaiaadsga
a0Gaey4kIipaaaa@5A89@
Beweisidee. Wir
betrachten den Fall, daß
B
ein
x -einfacher
Bereich
ist, den verbleibenden Fall beweist man analog.
Aufgrund von Satz 10.3 genügt folgendes zu zeigen:
1.
f ⋆ ist in
D
integrierbar,
2.
Für jedes feste
x
∈
[ a , b ] ist
f ⋆ ( x , y )
(als Funktion von y ) in
[ c , d ] integrierbar, und
3.
F ( x )
: = ∫
c d f ⋆ ( x , y ) d y ist
(als Funktion von x ) in
[ a , b ] integrierbar.
Behauptung 1 kann mit Hilfe des Riemannschen
Integrierbarkeitskriteriums nachgewiesen werden. Der Beweis ist jedoch
etwas langwierig, daher wird er hier weggelassen.
2. Für jedes fixierte
x 0
∈
[ a , b ] ist
f ⋆ ( x
0 , y ) in
[ c , d ] definiert und
beschränkt und in
[ c , d ] \ { φ ( x 0 ) , ψ ( x 0 ) }
stetig (als Funktion der
Ver ä nderlichen y , vgl. Abb. 10.6) .
Folglich ist
f ⋆ ( x
0 , y ) in
[ c , d ] integrierbar.
3. Für die Integrierbarkeit von
F ( x )
genügt es, die Stetigkeit von
F ( x )
in
[ a , b ] nachzuweisen.
Dazu sei
x 0
∈
[ a , b ] und
ε
>
0 . Wir suchen ein
δ
>
0 , so daß für jedes
x
∈
[ a , b ] gilt: Wenn
| x
-
x 0 |
<
δ , so
| F ( x )
-
F ( x 0 ) |
<
ε .
Offenbar ist
f ⋆ in
D
: =
[ a , b ]
×
[ c , d ] beschränkt. Folglich
gibt es ein
c ⋆
∈
I R , so daß
| f ⋆ ( x , y ) |
<
c ⋆
für alle
( x , y )
∈
D .
Nach Voraussetzung sind
φ , ψ
in
[ a , b ] stetig. Damit gilt:
Für jedes
ε ′
>
0 gibt es ein
δ ′
>
0 , so daß für alle
x
∈
[ a , b ] gilt: wenn
| x
-
x 0 |
<
δ ′ , so
| φ ( x )
-
φ ( x 0 ) |
<
ε ′ und
| ψ ( x )
-
ψ ( x 0 ) |
<
ε ′ .
Sei o.B.d.A.
c
<
φ ( x 0 )
<
ψ ( x 0 )
<
d (falls
φ ( x 0 )
=
ψ ( x 0 ) ,
dann vereinfacht sich der Beweis) und
ε ′
so klein, daß
c
<
φ ( x 0 )
-
ε ′
<
φ ( x
0 )
+
ε ′
<
ψ ( x
0 )
-
ε ′
<
ψ ( x
0 )
+
ε ′
<
d .
Der Einfachheit halber setzen wir jetzt
c
: =
c 0 ,
φ ( x 0 )
-
ε ′
: =
c
1 ,
φ ( x 0 )
+
ε ′
: =
c
2 ,
ψ ( x 0 )
-
ε ′
: =
c
3 ,
ψ ( x 0 )
+
ε ′
: =
c
4 ,
d
: =
c 5
(vgl. Abb. auch 10.6) .
Es ist
| F ( x )
-
F ( x 0 ) |
=
∫
c d f ⋆ ( x , y ) d y
- ∫
c d f ⋆ ( x
0 , y ) d y
=
∫
c d f ⋆ ( x , y )
-
f ⋆ ( x
0 , y ) d y
≤ ∫
c d
f ⋆ ( x , y )
-
f ⋆ ( x
0 , y ) ︸
: = g ( y ) d y
= ∫
c 0 c 1
g ( y ) d y
+
⋯
+ ∫
c 4 c 5
g ( y ) d y ,
wobei
g ( y )
: =
| f ⋆ ( x , y )
-
f ⋆ ( x
0 , y ) | .
Aufgrund der Definition von
f ⋆ gilt:
für
y
∈
[ c 0 , c 1 ] bzw.
y
∈
[ c 4 , c 5 ] ist
f ⋆ ( x , y )
=
f ⋆ ( x
0 , y )
=
0 ,
für
y
∈
[ c 1 , c 2 ] bzw.
y
∈
[ c 3 , c 4 ] ist
g ( y )
≤
2 c ⋆ , und
für
y
∈
[ c 2 , c 3 ] ist
g ( y )
<
ε ′ ,
falls
| x
-
x 0 |
<
δ ′ .
Daraus erhält man
| F ( x )
-
F ( x 0 ) |
= ∫
c 0 c 1
g ( y ) ︸
= 0 d y
+ ∫
c 1 c 2
g ( y ) ︸
< 2 c ⋆ d y
+ ∫
c 2 c 3
g ( y ) ︸
< ε ′ d y
+ ∫
c 3 c 4
g ( y ) ︸
< 2 c ⋆ d y
+ ∫
c 4 c 5
g ( y ) ︸
= 0 d y
<
2 c ⋆ ( c
2
-
c 1 ︸
= ε ′ )
+
ε ′ ( c
3
-
c 2 )
+
2 c ⋆ ( c
4
-
c 3 ︸
= ε ′ )
=
ε ′ ( 4 c ⋆
+
c
3
-
c 2 ︸
: = c ⋆ ⋆ )
=
ε ′ c ⋆ ⋆
<
ε ,
falls
ε ′
<
ε
c ⋆ ⋆
und
| x
-
x 0 |
<
δ ′
: =
δ .
Folglich ist
F ( x )
in
[ a , b ] stetig.
Mit Hilfe dieses Satzes läßt sich das Doppelintegral
über einfache Bereiche wie folgt definieren.
Definition. (Integral
ü ber einfachen
Bereichen )
Es sei
B
ein einfacher Bereich und
D
ein entsprechender Rechteckbereich, so daß
B
⊆
D .
f ( x , y )
:
B
→
I R sei in
B
stetig und
f ⋆ wie oben
definiert.
f ist in
B
integrierbar =Df
f ⋆ ist in
D
integrierbar, und
∬
B
f (
x , y
) d x d y
: =
∬
D
f
*
(
x , y
) d x d y .
MathType@MTEF@5@5@+=
feaagKart1ev2aaatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn
hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr
4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9
vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x
fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaWaa8Guaeaaca
WGMbWaaeWaaeaacaWG4bGaaiilaiaadMhaaiaawIcacaGLPaaacaWG
KbGaamiEaiaadsgacaWG5baaleaacaWGcbaabeqdcqGHRiI8cqGHRi
I8aOGaaiOoaiabg2da9maapifabaGaamOzamaaCaaaleqabaaeaaaa
aaaaa8qacaGGQaaaaOWdamaabmaabaGaamiEaiaacYcacaWG5baaca
GLOaGaayzkaaGaamizaiaadIhacaWGKbGaamyEaiaab6caaSqaaiaa
dseaaeqaniabgUIiYlabgUIiYdaaaa@551D@
∬
B
f (
x , y
) d x d y
MathType@MTEF@5@5@+=
feaagKart1ev2aqatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn
hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr
4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9
vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x
fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaWaa8Guaeaaca
WGMbWaaeWaaeaacaWG4bGaaiilaiaadMhaaiaawIcacaGLPaaacaWG
KbGaamiEaiaadsgacaWG5baaleaacaWGcbaabeqdcqGHRiI8cqGHRi I8aaaa@43C0@
heißt dann Doppelintegral
(oder kurz Integral
) über
B .
Bemerkung. Die obige
Definition des Integrals über einfachen Bereichen erfaßt nur einen
Spezialfall, gewöhnlich wird das Integral allgemeiner definiert, worauf
wir hier allerdings verzichten.
Ist
f ( x , y ) in dem einfachen
Bereich
B
stetig und nicht negativ, dann wird der räumlichen Punktmenge
M
=
{ ( x , y , z )
:
( x , y )
∈
B
u n d
0
≤
z
≤
f ( x , y , z ) }
durch
V : =
∬
B
f (
x , y
) d x d y
MathType@MTEF@5@5@+=
feaagKart1ev2aqatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn
hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr
4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9
vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x
fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaGaamOvaiaacQ
dacqGH9aqpdaWdsbqaaiaadAgadaqadaqaaiaadIhacaGGSaGaamyE
aaGaayjkaiaawMcaaiaadsgacaWG4bGaamizaiaadMhaaSqaaiaadk
eaaeqaniabgUIiYlabgUIiYdaaaa@465F@
ein Volumen zugeordnet (siehe
Abb. 10.7) .
Satz 10.5
( iterierte
Integrale ü ber
einfachen Bereichen )
( 1 )
Es
sei B
: =
{ ( x , y )
:
a
≤
x
≤
b und φ ( x )
≤
y
≤
ψ ( x ) }
ein x -einfacher
Bereich und f ( x , y )
sei in B stetig. Dann
ist ( f ( x , y ) in B integrierbar
und )
∬
B
f (
x , y
) d x d y
=
∫
a
b
(
∫
φ (
x
)
ψ (
x
)
f (
x , y
) d y
) d x .
MathType@MTEF@5@5@+=
feaagKart1ev2aaatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn
hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr
4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9
vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x
fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaWaa8Guaeaaca
WGMbWaaeWaaeaacaWG4bGaaiilaiaadMhaaiaawIcacaGLPaaacaWG
KbGaamiEaiaadsgacaWG5baaleaacaWGcbaabeqdcqGHRiI8cqGHRi
I8aOGaeyypa0Zaa8qCaeaadaqadaqaamaapehabaGaamOzamaabmaa
baGaamiEaiaacYcacaWG5baacaGLOaGaayzkaaGaamizaiaadMhaaS
qaaiabeA8aQnaabmaabaGaamiEaaGaayjkaiaawMcaaaqaaiabeI8a
5naabmaabaGaamiEaaGaayjkaiaawMcaaaqdcqGHRiI8aaGccaGLOa
GaayzkaaGaamizaiaadIhacaqGGaGaaeOlaaWcbaGaamyyaaqaaiaa
dkgaa0Gaey4kIipaaaa@5FD8@
( 2 )
Es
sei B 1
: =
{ ( x , y )
:
φ 1 ( y )
≤
x
≤
ψ 1 ( y )
und c
≤
y
≤
d } ein
y -einfacher Bereich und f ( x , y ) sei
in B 1
stetig. Dann ist ( f ( x , y ) in B 1
integrierbar und )
∬
B
1
f (
x , y
) d x d y
=
∫
c
d
(
∫
φ
1
(
y
)
ψ
1
(
y
)
f (
x , y
) d x
) d y .
MathType@MTEF@5@5@+=
feaagKart1ev2aaatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn
hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr
4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9
vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x
fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaWaa8Guaeaaca
WGMbWaaeWaaeaacaWG4bGaaiilaiaadMhaaiaawIcacaGLPaaacaWG
KbGaamiEaiaadsgacaWG5baaleaacaWGcbWaaSbaaWqaaabaaaaaaa
aapeGaaGymaaWdaeqaaaWcbeqdcqGHRiI8cqGHRiI8aOGaeyypa0Za
a8qCaeaadaqadaqaamaapehabaGaamOzamaabmaabaGaamiEaiaacY
cacaWG5baacaGLOaGaayzkaaGaamizaiaadIhaaSqaaiabeA8aQnaa
BaaameaapeGaaGymaaWdaeqaaSWaaeWaaeaacaWG5baacaGLOaGaay
zkaaaabaGaeqiYdK3aaSbaaWqaa8qacaaIXaaapaqabaWcdaqadaqa
aiaadMhaaiaawIcacaGLPaaaa0Gaey4kIipaaOGaayjkaiaawMcaai
aadsgacaWG5bGaaeiiaiaab6caaSqaaiaadogaaeaacaWGKbaaniab
gUIiYdaaaa@6324@
Beweis. (1). Es sei
D
: =
[ a , b ]
×
[ c , d ] ,
B
⊆
D und
f
*
(
x , y
) = {
0, für c ≤ y < φ (
x
)
f (
x . y
) , für φ (
x
) ≤ y ≤
0, für ψ (
x
) < y ≤ d .
ψ (
x
) ,
MathType@MTEF@5@5@+=
feaagKart1ev2aaatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn
hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr
4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9
vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x
fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaGaamOzamaaCa
aaleqabaGaaiOkaaaakmaabmaabaGaamiEaiaacYcacaWG5baacaGL
OaGaayzkaaGaeyypa0ZaaiqaaeaafaqabeWabaaabaGaaGimaiaabY
cacaqGGaGaaeOzaiaabYpacaqGYbGaaeiiaiaadogacqGHKjYOcaWG
5bGaeyipaWJaeqOXdO2aaeWaaeaacaWG4baacaGLOaGaayzkaaaaba
GaamOzamaabmaabaGaamiEaiaac6cacaWG5baacaGLOaGaayzkaaGa
aeilaiaabccacaqGMbGaaei=aiaabkhacaqGGaGaeqOXdO2aaeWaae
aacaWG4baacaGLOaGaayzkaaGaeyizImQaamyEaiabgsMiJcqaaiaa
icdacaqGSaGaaeiiaiaabAgacaqG8dGaaeOCaiaabccacqaHipqEda
qadaqaaiaadIhaaiaawIcacaGLPaaacqGH8aapcaWG5bGaeyizImQa
amizaiaab6caaaaacaGL7baacqaHipqEdaqadaqaaiaadIhaaiaawI
cacaGLPaaacaqGSaaaaa@74E9@
Für jedes fixierte
x
∈
[ a , b ] gilt dann
∫
a b f ⋆ ( x , y ) d y
= ∫
φ ( x ) ψ ( x ) f ⋆ ( x , y ) d y .
Daraus erhält man (mit Hilfe von
Satz 10.4)
∬
B
f (
x , y
) d x d y
=
∬
D
f
*
(
x , y
) d x d y
=
∫
a
b
(
∫
c
d
f
*
(
x , y
) d y
) d x
=
∫
a
b
(
∫
φ (
x
)
ψ (
x
)
f (
x , y
) d y
) d x
MathType@MTEF@5@5@+=
feaagKart1ev2aaatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn
hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr
4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9
vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x
fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaqbaeaabmWaaa
qaamaapifabaGaamOzamaabmaabaGaamiEaiaacYcacaWG5baacaGL
OaGaayzkaaGaamizaiaadIhacaWGKbGaamyEaaWcbaGaamOqaaqab0
Gaey4kIiVaey4kIipaaOqaaiabg2da9aqaamaapifabaGaamOzamaa
Caaaleqabaaeaaaaaaaaa8qacaGGQaaaaOWdamaabmaabaGaamiEai
aacYcacaWG5baacaGLOaGaayzkaaGaamizaiaadIhacaWGKbGaamyE
aaWcbaGaamiraaqab0Gaey4kIiVaey4kIipaaOqaaaqaaiabg2da9a
qaamaapehabaWaaeWaaeaadaWdXbqaaiaadAgadaahaaWcbeqaa8qa
caGGQaaaaOWdamaabmaabaGaamiEaiaacYcacaWG5baacaGLOaGaay
zkaaGaamizaiaadMhaaSqaaiaadogaaeaacaWGKbaaniabgUIiYdaa
kiaawIcacaGLPaaacaWGKbGaamiEaaWcbaGaamyyaaqaaiaadkgaa0
Gaey4kIipaaOqaaaqaaiabg2da9aqaamaapehabaWaaeWaaeaadaWd
XbqaaiaadAgadaqadaqaaiaadIhacaGGSaGaamyEaaGaayjkaiaawM
caaiaadsgacaWG5baaleaacqaHgpGAdaqadaqaaiaadIhaaiaawIca
caGLPaaaaeaacqaHipqEdaqadaqaaiaadIhaaiaawIcacaGLPaaaa0
Gaey4kIipaaOGaayjkaiaawMcaaiaadsgacaWG4baaleaacaWGHbaa
baGaamOyaaqdcqGHRiI8aaaaaaa@838C@
(2) wird analog bewiesen.
Beispiele.
1. Volumen eines Zylinders mit dem Radius
r
und der Höhe
h
(siehe Abb. 10.8) .
Es ist
B
: =
{ ( x , y )
:
x 2
+
y 2
≤
r 2 } und damit
y 1
: =
ψ ( x )
=
r 2
-
x 2
und
y 2
: =
φ ( x )
=
- r 2
-
x 2
für
-
r
≤
x
≤
r . Also
B
=
{ ( x , y )
:
-
r
≤
x
≤
r und
φ ( x )
≤
y
≤
ψ ( x ) } .
Für
f ( x , y )
: =
h
+
x
+
y ist
f
in
B
stetig, und somit gilt
V
=
∬
B
f (
x , y
) d x d y =
∫
− r
r
(
∫
φ (
x
)
ψ (
x
)
f (
x , y
) d y
) d x
=
∫
− r
r
(
∫
φ (
x
)
ψ (
x
)
(
h + x + y
) d y
) d x
=
∫
− r
r
[
(
h + x
) â‹… y +
y
2
2
]
φ (
x
)
ψ (
x
)
d x
=
∫
− r
r
2 (
h + x
) â‹…
r
2
−
x
2
d x +
1
2
∫
− r
r
(
ψ
(
x
)
2
− φ
(
x
)
2
)
︸
= 0
d x
=
r
2
Ï€ h .
MathType@MTEF@5@5@+=
feaagKart1ev2aaatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn
hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr
4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9
vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x
fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaqbaeaabqWaaa
aabaGaamOvaaqaaiabg2da9aqaamaapifabaGaamOzamaabmaabaGa
amiEaiaacYcacaWG5baacaGLOaGaayzkaaGaamizaiaadIhacaWGKb
GaamyEaiabg2da9maapehabaWaaeWaaeaadaWdXbqaaiaadAgadaqa
daqaaiaadIhacaGGSaGaamyEaaGaayjkaiaawMcaaiaadsgacaWG5b
aaleaacqaHgpGAdaqadaqaaiaadIhaaiaawIcacaGLPaaaaeaacqaH
ipqEdaqadaqaaiaadIhaaiaawIcacaGLPaaaa0Gaey4kIipaaOGaay
jkaiaawMcaaiaadsgacaWG4baaleaacqGHsislcaWGYbaabaGaamOC
aaqdcqGHRiI8aaWcbaGaamOqaaqab0Gaey4kIiVaey4kIipaaOqaaa
qaaiabg2da9aqaamaapehabaWaaeWaaeaadaWdXbqaamaabmaabaGa
amiAaiabgUcaRiaadIhacqGHRaWkcaWG5baacaGLOaGaayzkaaGaam
izaiaadMhaaSqaaiabeA8aQnaabmaabaGaamiEaaGaayjkaiaawMca
aaqaaiabeI8a5naabmaabaGaamiEaaGaayjkaiaawMcaaaqdcqGHRi
I8aaGccaGLOaGaayzkaaGaamizaiaadIhaaSqaaiabgkHiTiaadkha
aeaacaWGYbaaniabgUIiYdGccqGH9aqpdaWdXbqaamaadmaabaWaae
WaaeaacaWGObGaey4kaSIaamiEaaGaayjkaiaawMcaaabaaaaaaaaa
peGaeyyXICTaamyEaiabgUcaRmaalaaabaGaamyEa8aadaahaaWcbe
qaa8qacaaIYaaaaaGcbaGaaGOmaaaaa8aacaGLBbGaayzxaaWaa0ba
aSqaaiabeA8aQnaabmaabaGaamiEaaGaayjkaiaawMcaaaqaaiabeI
8a5naabmaabaGaamiEaaGaayjkaiaawMcaaaaakiaadsgacaWG4baa
leaacqGHsislcaWGYbaabaGaamOCaaqdcqGHRiI8aaGcbaaabaGaey
ypa0dabaWaa8qCaeaacaaIYaWaaeWaaeaacaWGObGaey4kaSIaamiE
aaGaayjkaiaawMcaa8qacqGHflY1daGcaaqaaiaadkhapaWaaWbaaS
qabeaapeGaaGOmaaaak8aacqGHsislcaWG4bWaaWbaaSqabeaapeGa
aGOmaaaaaeqaaOGaamizaiaadIhacqGHRaWkdaWcaaqaaiaaigdaae
aacaaIYaaaamaapehabaWdamaayaaabaWdbmaabmaabaGaeqiYdK3a
aeWaaeaacaWG4baacaGLOaGaayzkaaWdamaaCaaaleqabaWdbiaaik
daaaGcpaGaeyOeI0IaeqOXdO2aaeWaaeaacaWG4baacaGLOaGaayzk
aaWaaWbaaSqabeaapeGaaGOmaaaaaOGaayjkaiaawMcaaaWcpaqaai
abg2da9iaaicdaaOGaayjo+dGaamizaiaadIhaaSWdbeaacqGHsisl
caWGYbaabaGaamOCaaqdcqGHRiI8aaWcpaqaaiabgkHiTiaadkhaae
aacaWGYbaaniabgUIiYdaakeaaaeaacqGH9aqpaeaacaWGYbWaaWba
aSqabeaapeGaaGOmaaaakiabec8aWjaadIgacaqGGaGaaeOlaaaaaa a@D383@
(Die Berechnung der beiden letzten
Integrale bleibt als Ü bungsaufgabe.)
2. Das Volumen einer Halbkugel mit dem Radius
r .
Sei
B
wie im vorhergehenden Beispiel definiert und
f
durch
f ( x , y )
=
r 2
-
x 2
-
y 2
gegeben ( f beschreibt den
oberen Teil der Kugeloberfl ä che) .
Offenbar ist
f
in
B
stetig, folglich gilt:
V
=
∬
B
f (
x , y
) d x d y
=
∫
− r
r
(
∫
φ (
x
)
ψ (
x
)
f (
x , y
) d y
) d x
=
∫
− r
r
(
∫
φ (
x
)
ψ (
x
)
r
2
−
x
2
−
y
2
d y
) d x
=
2
3
r
3
Ï€ .
MathType@MTEF@5@5@+=
feaagKart1ev2aaatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn
hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr
4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9
vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x
fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaqbaeaabiWaaa
qaaiaadAfaaeaacqGH9aqpaeaadaWdsbqaaiaadAgadaqadaqaaiaa
dIhacaGGSaGaamyEaaGaayjkaiaawMcaaiaadsgacaWG4bGaamizai
aadMhaaSqaaiaadkeaaeqaniabgUIiYlabgUIiYdGccqGH9aqpdaWd
XbqaamaabmaabaWaa8qCaeaacaWGMbWaaeWaaeaacaWG4bGaaiilai
aadMhaaiaawIcacaGLPaaacaWGKbGaamyEaaWcbaGaeqOXdO2aaeWa
aeaacaWG4baacaGLOaGaayzkaaaabaGaeqiYdK3aaeWaaeaacaWG4b
aacaGLOaGaayzkaaaaniabgUIiYdaakiaawIcacaGLPaaacaWGKbGa
amiEaaWcbaGaeyOeI0IaamOCaaqaaiaadkhaa0Gaey4kIipaaOqaaa
qaaiabg2da9aqaamaapehabaWaaeWaaeaadaWdXbqaamaakaaabaGa
amOCamaaCaaaleqabaaeaaaaaaaaa8qacaaIYaaaaOWdaiabgkHiTi
aadIhadaahaaWcbeqaa8qacaaIYaaaaOWdaiabgkHiTiaadMhadaah
aaWcbeqaa8qacaaIYaaaaaWdaeqaaOGaamizaiaadMhaaSqaaiabeA
8aQnaabmaabaGaamiEaaGaayjkaiaawMcaaaqaaiabeI8a5naabmaa
baGaamiEaaGaayjkaiaawMcaaaqdcqGHRiI8aaGccaGLOaGaayzkaa
GaamizaiaadIhaaSqaaiabgkHiTiaadkhaaeaacaWGYbaaniabgUIi
YdGccqGH9aqpdaWcaaqaaiaaikdaaeaacaaIZaaaaiaadkhadaahaa
Wcbeqaa8qacaaIZaaaaOGaeqiWdaNaaeiiaiaab6caaaaaaa@8800@
(Die Auswertung des letzten
Integrals bleibt als Ü bungsaufgabe.)
Integrale ü ber „komplizierteren“
Bereichen
Definition. (Doppelintegral
)
Es seien
B 1 , … , B k
x -einfache
bzw.
y -einfache
Bereiche,
die höchstens Randpunkte gemeinsam haben, und es sei
B
=
⋃
i = 1 k B
i . Weiterhin sei
f ( x , y ) im Inneren von jedem
B i
stetig.
Dann vereinbaren wir:
∬
B
f (
x , y
) d x d y : =
∑
i = 1
k
∬
B
i
f (
x , y
) d x d y .
MathType@MTEF@5@5@+=
feaagKart1ev2aqatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn
hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr
4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9
vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x
fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaWaa8Guaeaaca
WGMbWaaeWaaeaacaWG4bGaaiilaiaadMhaaiaawIcacaGLPaaacaWG
KbGaamiEaiaadsgacaWG5bGaaiOoaiabg2da9maaqadabaWaa8Guae
aacaWGMbWaaeWaaeaacaWG4bGaaiilaiaadMhaaiaawIcacaGLPaaa
caWGKbGaamiEaiaadsgacaWG5bGaaeiiaiaab6caaSqaaiaadkeada
Wgaaadbaaeaaaaaaaaa8qacaWGPbaapaqabaaaleqaniabgUIiYlab
gUIiYdaaleaacaWGPbGaeyypa0JaaGymaaqaaiaadUgaa0GaeyyeIu
oaaSqaaiaadkeaaeqaniabgUIiYlabgUIiYdaaaa@5B97@
∬
B
f (
x , y
) d x d y
MathType@MTEF@5@5@+=
feaagKart1ev2aqatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn
hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr
4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9
vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x
fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaWaa8Guaeaaca
WGMbWaaeWaaeaacaWG4bGaaiilaiaadMhaaiaawIcacaGLPaaacaWG
KbGaamiEaiaadsgacaWG5baaleaacaWGcbaabeqdcqGHRiI8cqGHRi I8aaaa@43C0@
heißt Doppelintegral
(oder kurz Integral ) von
f
über
B .
Bereiche
B
dieser Art könnten z.B. folgendermaßen aussehen.
10.2 Dreifachintegrale
Dreifachintegrale sind völlig analog zu Doppelintegralen
definiert.
Dazu seien
[ a 1 , b 1 ] , [ a 2 , b 2 ] , [ a 3 , b 3 ] Intervalle in
I R ,
D sei der Quader
D
: =
[ a 1 , b 1 ]
× ⋯
×
[ a 3 , b 3 ] , und
f ( x , y , z )
:
D
→
I R sei in
D
definiert und beschränkt.
Eine Zerlegung ð?”· Ì„
von
D
entsteht durch Zerlegungen
� ̄ ν
: =
( a 0 ν , … , a
n ν + 1 ν ) von
[ a ν , b ν ] , ν
=
1 , … ,
3 . Dadurch entstehen kleinere Quader
D i j k
: =
[ a i 1 , a
i + 1 1 ]
×
[ a
j 2 , a
j + 1 2 ]
×
[ a
k 3 , a
k + 1 3 ] .
Wegen der Beschränktheit von
f
in
D
existieren insbesondere
h i j k
: = inf x ̄ ∈ D i j k f ( x ̄ )
und
H i j k
: = sup x ̄ ∈ D i j k f ( x ̄ ) .
Damit lassen sich wie früher Unter- und Obersummen definieren, wobei
D i j k
wieder für den Quader selbst und auch für dessen Rauminhalt steht.
Definition. (Untersumme,
Obersumme )
(1)
S _ f ( � ̄ ) heißt
Untersumme
von
f
bei der Zerlegung
ð?”· Ì„
=
Df
S _ f ( ð?”· Ì„ )
: = ∑
i = 0 n 1
∑
j = 0 n 2
∑
k = 0 n 3
D i j k
â‹…
h i j .
(2)
S ‾ f ( � ̄ ) heißt
Obersumme
von
f
bei der Zerlegung
ð?”· Ì„
=
Df
S ‾ f ( � ̄ )
: = ∑
i = 0 n 1
∑
j = 0 n 2
∑
k = 0 n 3
D i j k
â‹…
H i j .
Dies sind Summen von 4-dimensionalen Quadern mit der
3-dimensionalen „Grundfläche“
D i j k
und der Höhe
h i j k
bzw.
H i j k .
Im folgenden sei
D
der Quader
D
: =
[ a 1 , b 1 ]
× ⋯
×
[ a 3 , b 3 ] und
f ( x , y , z )
:
D
→
I R . Dann gilt
analog wie im ein- und zweidimensionalen Fall der folgende Satz, der die
Grundlage für die Definition des Dreifachintegrals liefert (hierbei
ist
D
wieder als Quader und
auch als dessen Rauminhalt zu verstehen) .
Satz 10.6 Es
sei f in D
definiert und beschr ä nkt und � ̄ , � ̄ ′ , � ̄
1 , ð?”· Ì„ 2
seien beliebige Zerlegungen von D . Dann gilt
:
( 1 )
S _ f ( ð?”· Ì„ )
≤ S ‾ f ( � ̄ ) .
( 2 )
D
â‹…
inf x ̄ ∈ D f ( x ̄ )
≤ S _ f ( � ̄ ) und
S ‾ f ( � ̄ )
≤
D
â‹…
sup x ̄ ∈ D f ( x ̄ ) .
( 3 ) Ist
� ̄ ′
eine Verfeinerung von
ð?”· Ì„ ,
dann gilt S _ f ( ð?”· Ì„ )
≤ S _ f ( � ̄ ′ )
≤ S ‾
f ( � ̄ ′ )
≤ S ‾
f ( ð?”· Ì„ ) .
( 4 ) Es
ist stets S _ f ( ð?”· Ì„ 1 )
≤ S ‾ f ( � ̄ 2 ) .
Beweis. Der Beweis
verläuft analog zu dem des Satzes 10.1
Definition. (Unterintegral,
Oberintegral )
âˆ
_
D
f (
x , y , z
) d x d y d z : = sup {
S
_
f
(
z
¯
) :
z
¯
Zerlegung von D }
MathType@MTEF@5@5@+=
feaagKart1ev2aqatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn
hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr
4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9
vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x
fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaWaaCbeaeaada
adaaqaamaapmaabaaaleqabeqdcqGHRiI8cqGHRiI8cqGHRiI8aaaa
aSqaaiaadseaaeqaaOGaamOzamaabmaabaGaamiEaiaacYcacaWG5b
GaaiilaiaadQhaaiaawIcacaGLPaaacaWGKbGaamiEaiaadsgacaWG
5bGaamizaiaadQhacaGG6aGaeyypa0Jaci4CaiaacwhacaGGWbGaai
4EamaamaaabaGaam4uaaaadaWgaaWcbaGaamOzaaqabaGcdaqadaqa
amaanaaabaWefv3ySLgzgjxyRrxDYbqeguuDJXwAKbIrYf2A0vNCaG
qbaabaaaaaaaaapeGae83mWRhaaaWdaiaawIcacaGLPaaacaGG6aWa
a0aaaeaapeGae83mWRhaa8aacaqGGaGaaeOwaiaabwgacaqGYbGaae
iBaiaabwgacaqGNbGaaeyDaiaab6gacaqGNbGaaeiiaiaabAhacaqG
VbGaaeOBaiaabccacaWGebGaaiyFaaaa@7174@
(Unterintegral von
f
in
D ).
âˆ
D
¯
f (
x , y , z
) d x d y d z : = inf {
S
¯
f
(
z
¯
) :
z
¯
Zerlegung von D }
MathType@MTEF@5@5@+=
feaagKart1ev2aqatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn
hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr
4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9
vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x
fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaWaa0aaaeaada
WdtbqaaaWcbaGaamiraaqab0Gaey4kIiVaey4kIiVaey4kIipaaaGc
caWGMbWaaeWaaeaacaWG4bGaaiilaiaadMhacaGGSaGaamOEaaGaay
jkaiaawMcaaiaadsgacaWG4bGaamizaiaadMhacaWGKbGaamOEaiaa
cQdacqGH9aqpciGGPbGaaiOBaiaacAgacaGG7bWaa0aaaeaacaWGtb
aaamaaBaaaleaacaWGMbaabeaakmaabmaabaWaa0aaaeaatuuDJXwA
KzKCHTgD1jharyqr1ngBPrgigjxyRrxDYbacfaaeaaaaaaaaa8qacq
WFZaVEaaaapaGaayjkaiaawMcaaiaacQdadaqdaaqaa8qacqWFZaVE
aaWdaiaabccacaqGAbGaaeyzaiaabkhacaqGSbGaaeyzaiaabEgaca
qG1bGaaeOBaiaabEgacaqGGaGaaeODaiaab+gacaqGUbGaaeiiaiaa
dseacaGG9baaaa@7171@
(Oberintegral von
f
in
D ).
Bemerkung.
Der Einfachheit halber schreiben wir hierfür auch
∫
D ‾ f ( x ̄ ) d x ̄ bzw.
∫
D _ f ( x Ì„ ) d x Ì„ .
Nach Definition des Unter- und Oberintegrals gilt
offenbar
∫
D ‾ f ( x ̄ ) d x ̄
≤ ∫
D _ f ( x Ì„ ) d x Ì„ .
Definition. (Integral
ü ber Quadern )
Es sei
D
ein dreidimensionaler Quader und
f ( x , y , z )
: =
f ( x Ì„ )
in
D
definiert und beschränkt.
f ist in
D
integrierbar =Df
∫
D ‾ f ( x ̄ ) d x ̄
= ∫
D _ f ( x Ì„ ) d x Ì„ .
Der gemeinsame Wert von Unter- und Oberintegral heißt Riemann-Integral oder Dreifachintegral
oder kurz Integral von
f
in
D .
Bez.
âˆ
D
f (
x , y , z
) d x d y d z : =
∫
D
f (
x
¯
) d
x
¯
.
MathType@MTEF@5@5@+=
feaagKart1ev2aqatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn
hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr
4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9
vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x
fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaWaa8Wuaeaaca
WGMbWaaeWaaeaacaWG4bGaaiilaiaadMhacaGGSaGaamOEaaGaayjk
aiaawMcaaiaadsgacaWG4bGaamizaiaadMhacaWGKbGaamOEaiaacQ
dacqGH9aqpdaWdrbqaaiaadAgadaqadaqaamaanaaabaGaamiEaaaa
aiaawIcacaGLPaaacaWGKbWaa0aaaeaacaWG4baaaiaabccacaqGUa
aaleaacaWGebaabeqdcqGHRiI8aaWcbaGaamiraaqab0Gaey4kIiVa
ey4kIiVaey4kIipaaaa@54C9@
Satz 10.7
( dreifach
iterierte Integrale ü ber Quadern )
Sei D
=
[ a 1 , b 1 ]
×
[ a 2 , b 2 ]
×
[ a 3 , b 3 ] und
f ( x , y , z )
in D integrierbar.
Ist f ( x , y , z ) f ü r jedes fixierte x
∈
[ a 1 , b 1 ] (als
Funktion von x , y ) in [ a 2 , b 2 ]
×
[ a 3 , b 3 ]
: =
D ′ integrierbar und
F (
x
) : =
∬
D '
f (
x , y , z
) d y d z
MathType@MTEF@5@5@+=
feaagKart1ev2aqatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn
hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr
4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9
vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x
fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaGaamOramaabm
aabaGaamiEaaGaayjkaiaawMcaaiaacQdacqGH9aqpdaWdsbqaaiaa
dAgadaqadaqaaiaadIhacaGGSaGaamyEaiaacYcacaWG6baacaGLOa
GaayzkaaGaamizaiaadMhacaWGKbGaamOEaaWcbaGaamiraiaacEca
aeqaniabgUIiYlabgUIiYdaaaa@4B33@
(als Funktion von x ) in [ a 1 , b 1 ] integrierbar,
dann ist
âˆ
D
f (
x , y , z
) d x d y d z =
∫
a
1
b
1
(
∬
D '
f (
x , y , z
) d y d z
) d x .
MathType@MTEF@5@5@+=
feaagKart1ev2aqatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn
hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr
4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9
vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x
fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaWaa8Wuaeaaca
WGMbWaaeWaaeaacaWG4bGaaiilaiaadMhacaGGSaGaamOEaaGaayjk
aiaawMcaaiaadsgacaWG4bGaamizaiaadMhacaWGKbGaamOEaiabg2
da9maapehabaWaaeWaaeaadaWdsbqaaiaadAgadaqadaqaaiaadIha
caGGSaGaamyEaiaacYcacaWG6baacaGLOaGaayzkaaGaamizaiaadM
hacaWGKbGaamOEaaWcbaGaamiraiaacEcaaeqaniabgUIiYlabgUIi
YdaakiaawIcacaGLPaaacaWGKbGaamiEaiaabccacaqGUaaaleaaca
WGHbWaaSbaaWqaaabaaaaaaaaapeGaaGymaaWdaeqaaaWcbaGaamOy
amaaBaaameaapeGaaGymaaWdaeqaaaqdcqGHRiI8aaWcbaGaamiraa
qab0Gaey4kIiVaey4kIiVaey4kIipaaaa@657E@
Beweis. Den Beweis führt
man analog zu Satz 10.3
Korollar. Ist
D
=
[ a 1 , b 1 ]
×
[ a 2 , b 2 ]
×
[ a 3 , b 3 ] und
f ( x , y , z )
in D stetig, dann
ist
( f in
D
integrierbar und)
âˆ
D
f (
x , y , z
) d x d y d z
=
∫
a
1
b
1
(
∫
a
2
b
2
(
∫
a
3
b
3
f (
x , y , z
) d z
) d y
) d x .
MathType@MTEF@5@5@+=
feaagKart1ev2aaatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn
hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr
4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9
vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x
fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaWaa8Wuaeaaca
WGMbWaaeWaaeaacaWG4bGaaiilaiaadMhacaGGSaGaamOEaaGaayjk
aiaawMcaaiaadsgacaWG4bGaamizaiaadMhacaWGKbGaamOEaaWcba
Gaamiraaqab0Gaey4kIiVaey4kIiVaey4kIipakiabg2da9maapeha
baWaaeWaaeaadaWdXbqaamaabmaabaWaa8qCaeaacaWGMbWaaeWaae
aacaWG4bGaaiilaiaadMhacaGGSaGaamOEaaGaayjkaiaawMcaaiaa
dsgacaWG6baaleaacaWGHbWaaSbaaWqaaabaaaaaaaaapeGaaG4maa
WdaeqaaaWcbaGaamOyamaaBaaameaapeGaaG4maaWdaeqaaaqdcqGH
RiI8aaGccaGLOaGaayzkaaGaamizaiaadMhaaSqaaiaadggadaWgaa
adbaWdbiaaikdaa8aabeaaaSqaaiaadkgadaWgaaadbaWdbiaaikda
a8aabeaaa0Gaey4kIipaaOGaayjkaiaawMcaaiaadsgacaWG4bGaae
iiaiaab6caaSqaaiaadggadaWgaaadbaWdbiaaigdaa8aabeaaaSqa
aiaadkgadaWgaaadbaWdbiaaigdaa8aabeaaa0Gaey4kIipaaaa@6E34@
Beweis. Der Beweis folgt
sofort aus den Sätzen 10.7 und 10.3
Einfache Bereiche in I R 3
Es sei
[ a 1 , b 1 ] ein Intervall in
I R ,
φ 1 , ψ 1
:
[ a 1 , b 1 ]
→
I R seien in
[ a 1 , b 1 ] stetig, und es sei
φ 1 ( x )
≤
ψ 1 ( x ) für alle
x
∈
[ a 1 , b 1 ] . Dann ist
B ′
: =
{ ( x , y )
:
a
1
≤
x
≤
b 1 ,
φ 1 ( x )
≤
y
≤
ψ 1 ( x ) }
ein
x -einfacher
Bereich in
I R 2
(d.h. in der
( x , y ) -Ebene) .
Weiterhin seien
φ 2 , ψ 2
stetige Funktionen von
B ′
in
I R , und für alle
( x , y )
∈
B ′ gelte
stets
φ 2 ( x , y )
≤
ψ 2 ( x , y ) .
Dann heißt
B
: =
{ ( x , y , z )
:
a 1
≤
x
≤
b 1 ,
φ 1 ( x )
≤
y
≤
ψ 1 ( x ) ,
φ 2 ( x , y )
≤
z
≤
ψ 2 ( x , y ) }
einfacher Bereich in
I R 3 .
Da die Variablen
x , y , z
hierbei gleichberechtigt sind, hätte man auch mit
y
oder
z
beginnen können. Die Entscheidung darüber, mit welcher der Variablen man
beginnt, wird vernünftigerweise so getroffen, daß sich die anschließende
Integration am einfachsten gestaltet.
Betrachtet man zunächst einen
y -einfachen
Bereich
B ′ ,
dann startet man mit einem Intervall
[ a 2 , b 2 ] und entsprechenden
stetigen Funktionen
φ 1 , ψ 1
:
[ a 2 , b 2 ]
→
I R , so daß
φ 1 ( y )
≤
x
≤
ψ 1 ( y ) für alle
y
∈
[ a 2 , b 2 ] . Dann ist
B ′
=
{ ( x , y )
:
φ
1 ( y )
≤
x
≤
ψ 1 ( y ) ,
a 2
≤
y
≤
b 2 } und
B
=
{ ( x , y , z )
:
( x , y )
∈
B ′ ,
φ
2 ( x , y )
≤
z
≤
ψ 2 ( x , y ) } ⊆
I R 3 .
In der folgenden Abbildung ist
B ′
ein
y -einfacher
Bereich
und
B
ein einfacher dreidimensionaler Bereich.
Wir werden jetzt Dreifachintegrale auf einfachen
Bereichen definieren.
Dazu sei
D
=
[ a 1 , b 1 ]
×
[ a 2 , b 2 ]
×
[ a 3 , b 3 ]
⊆
I R 3
ein Quader und
B
⊆
D ein einfacher Bereich; o.B.d.A. gehen wir von einem
x -einfachen
Bereich
B ′
über
[ a 1 , b 1 ] aus.
Sei
f ( x , y , z )
: =
f ( x Ì„ )
in
B
definiert und stetig und
f
*
(
x
¯
) : = {
f (
x
¯
) , für
x
¯
∈ B ,
0, für
x
¯
∈ D ∖ B .
MathType@MTEF@5@5@+=
feaagKart1ev2aaatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn
hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr
4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9
vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x
fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaGaamOzamaaCa
aaleqabaGaaiOkaaaakmaabmaabaWaa0aaaeaacaWG4baaaaGaayjk
aiaawMcaaiaacQdacqGH9aqpdaGabaqaauaabeqaceaaaeaacaWGMb
WaaeWaaeaadaqdaaqaaiaadIhaaaaacaGLOaGaayzkaaGaaeilaiaa
bccacaqGMbGaaei=aiaabkhacaqGGaWaa0aaaeaacaWG4baaaabaaa
aaaaaapeGaeyicI4SaamOqaiaabYcaa8aabaGaaGimaiaabYcacaqG
GaGaaeOzaiaabYpacaqGYbGaaeiiamaanaaabaGaamiEaaaapeGaey
icI4Saamiramrr1ngBPrwtHrhAXaqeguuDJXwAKbstHrhAG8KBLbac
faGae8NfIiOaamOqaiaab6caaaaapaGaay5Eaaaaaa@601A@
Dann gilt für jedes
x
∈
[ a 1 , b 1 ] :
wenn
a 2
≤
y
<
φ 1 ( x ) , so
f ⋆ ( x ̄ )
=
0 ,
wenn
φ 1 ( x )
≤
y
≤
ψ 1 ( x ) , so
f ⋆ ( x ̄ )
=
f ( x Ì„ ) ,
wenn
ψ 1 ( x )
<
y
≤
b 2 , so
f ⋆ ( x ̄ )
=
0 .
Für jedes
y
∈
[ a 2 , b 2 ] erhält man:
wenn
a 3
≤
z
<
φ 2 ( x , y ) ,
so
f ⋆ ( x ̄ )
=
0 ,
wenn
φ 2 ( x , y )
≤
z
≤
ψ 2 ( x , y ) ,
so
f ⋆ ( x ̄ )
=
f ( x Ì„ ) ,
wenn
ψ 2 ( x , y )
<
z
≤
b 3 , so
f ⋆ ( x ̄ )
=
0 .
Satz 10.8 Es
sei B ein
einfacher Bereich (
in I R 3 ) ,
B
⊆
D
: =
[ a 1 , b 1 ]
× ⋯ [ a 3 , b 3 ] ,
und f ( x , y , z ) sei
in B definiert
und stetig. Dann ist f ⋆
in D integrierbar,
und es ist
âˆ
D
f
*
(
x , y , z
) d x d y d z =
∫
a
1
b
1
(
∫
a
2
b
2
(
∫
a
3
b
3
f (
x , y , z
) d z
) d y
) d x
.
MathType@MTEF@5@5@+=
feaagKart1ev2aaatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn
hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr
4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9
vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x
fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaWaa8Wuaeaaca
WGMbWaaWbaaSqabeaaqaaaaaaaaaWdbiaacQcaaaGcpaWaaeWaaeaa
caWG4bGaaiilaiaadMhacaGGSaGaamOEaaGaayjkaiaawMcaaiaads
gacaWG4bGaamizaiaadMhacaWGKbGaamOEaiabg2da9maapehabaWa
aeWaaeaadaWdXbqaamaabmaabaWaa8qCaeaacaWGMbWaaeWaaeaaca
WG4bGaaiilaiaadMhacaGGSaGaamOEaaGaayjkaiaawMcaaiaadsga
caWG6baaleaacaWGHbWaaSbaaWqaa8qacaaIZaaapaqabaaaleaaca
WGIbWaaSbaaWqaa8qacaaIZaaapaqabaaaniabgUIiYdaakiaawIca
caGLPaaacaWGKbGaamyEaaWcbaGaamyyamaaBaaameaapeGaaGOmaa
WdaeqaaaWcbaGaamOyamaaBaaameaapeGaaGOmaaWdaeqaaaqdcqGH
RiI8aaGccaGLOaGaayzkaaGaamizaiaadIhaaSqaaiaadggadaWgaa
adbaWdbiaaigdaa8aabeaaaSqaaiaadkgadaWgaaadbaWdbiaaigda
a8aabeaaa0Gaey4kIipakiaabccacaqGUaaaleaacaWGebaabeqdcq
GHRiI8cqGHRiI8cqGHRiI8aaaa@6F38@
Beweisidee. Den Beweis
führt man analog zum Satz 10.4. Aufgrund von Satz 10.7 genügt folgendes zu
zeigen:
1.
f ⋆ ist in
D
integrierbar.
2. Für jedes fixierte
x
∈
[ a 1 , b 1 ] ist
f ⋆ ( x , y , z ) (als
Funktion von x und y ) in
[ a 2 , b 2 ]
×
[ a 3 , b 3 ]
: =
D ′
integrierbar.
3.
F (
x
) : =
∬
D '
f
*
(
x , y , z
) d y d z
MathType@MTEF@5@5@+=
feaagKart1ev2aqatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn
hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr
4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9
vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x
fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaGaamOramaabm
aabaGaamiEaaGaayjkaiaawMcaaiaacQdacqGH9aqpdaWdsbqaaiaa
dAgadaahaaWcbeqaaabaaaaaaaaapeGaaiOkaaaak8aadaqadaqaai
aadIhacaGGSaGaamyEaiaacYcacaWG6baacaGLOaGaayzkaaGaamiz
aiaadMhacaWGKbGaamOEaaWcbaGaamiraiaacEcaaeqaniabgUIiYl
abgUIiYdaaaa@4C47@
ist (als Funktion
von x ) in
[ a 1 , b 1 ] integrierbar.
Diese Behauptungen zeigt man durch ähnliche Überlegungen
wie beim Beweis von Satz 10.3.
Analog wie im vorhergehenden Abschnitt lassen sich jetzt
Dreifachintegrale über einfachen Bereichen definieren.
Definition. (Dreifachintegral
ü ber einfachen
Bereichen )
Es sei
B
ein einfacher Bereich und
D
ein Quader, so daß
B
⊆
D .
f ( x , y , z )
:
B
→
I R sei in
B
stetig und
f ⋆ wie oben
definiert.
f ist in
B
integrierbar =Df
f ⋆ ist in
D
integrierbar, und
âˆ
B
f (
x , y , z
) d x d y d z
: =
âˆ
D
f
*
(
x , y . z
) d x d y d z .
MathType@MTEF@5@5@+=
feaagKart1ev2aaatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn
hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr
4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9
vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x
fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaWaa8Wuaeaaca
WGMbWaaeWaaeaacaWG4bGaaiilaiaadMhacaGGSaGaamOEaaGaayjk
aiaawMcaaiaadsgacaWG4bGaamizaiaadMhacaWGKbGaamOEaaWcba
GaamOqaaqab0Gaey4kIiVaey4kIiVaey4kIipakiaacQdacqGH9aqp
daWdtbqaaiaadAgadaahaaWcbeqaaabaaaaaaaaapeGaaiOkaaaak8
aadaqadaqaaiaadIhacaGGSaGaamyEaiaac6cacaWG6baacaGLOaGa
ayzkaaGaamizaiaadIhacaWGKbGaamyEaiaadsgacaWG6bGaaeiiai
aab6caaSqaaiaadseaaeqaniabgUIiYlabgUIiYlabgUIiYdaaaa@6088@
âˆ
B
f (
x , y , z
) d x d y d z
MathType@MTEF@5@5@+=
feaagKart1ev2aqatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn
hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr
4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9
vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x
fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaWaa8Wuaeaaca
WGMbWaaeWaaeaacaWG4bGaaiilaiaadMhacaGGSaGaamOEaaGaayjk
aiaawMcaaiaadsgacaWG4bGaamizaiaadMhacaWGKbGaamOEaaWcba
GaamOqaaqab0Gaey4kIiVaey4kIiVaey4kIipaaaa@4923@
heißt dann Dreifachintegral
(oder kurz Integral ) von
f
über
B .
Bemerkung. Völlig analog
lassen sich auch
n -fache Integrale definieren.
Satz 10.9
( iterierte
Integrale ü ber einfachen Bereichen )
Es sei B
ein einfacher Bereich ( in
I R 3 ) und φ 1 , φ 2 , ψ 1 , ψ 2
seien wie oben definiert.
Ist f ( x , y , z ) in
B
stetig, dann ist f in B
integrierbar, und es gilt:
âˆ
B
f (
x , y , z
) d x d y d z =
∫
a
b
(
∫
φ
1
(
x
)
ψ
1
(
x
)
(
∫
φ
2
(
x , y
)
ψ
2
(
x , y
)
f (
x , y , z
) d z
) d y
) d x
.
MathType@MTEF@5@5@+=
feaagKart1ev2aaatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn
hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr
4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9
vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x
fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaWaa8Wuaeaaca
WGMbWaaeWaaeaacaWG4bGaaiilaiaadMhacaGGSaGaamOEaaGaayjk
aiaawMcaaiaadsgacaWG4bGaamizaiaadMhacaWGKbGaamOEaiabg2
da9maapehabaWaaeWaaeaadaWdXbqaamaabmaabaWaa8qCaeaacaWG
MbWaaeWaaeaacaWG4bGaaiilaiaadMhacaGGSaGaamOEaaGaayjkai
aawMcaaiaadsgacaWG6baaleaacqaHgpGAdaWgaaadbaaeaaaaaaaa
a8qacaaIYaaapaqabaWcdaqadaqaaiaadIhacaGGSaGaamyEaaGaay
jkaiaawMcaaaqaaiabeI8a5naaBaaameaapeGaaGOmaaWdaeqaaSWa
aeWaaeaacaWG4bGaaiilaiaadMhaaiaawIcacaGLPaaaa0Gaey4kIi
paaOGaayjkaiaawMcaaiaadsgacaWG5baaleaacqaHgpGAdaWgaaad
baWdbiaaigdaa8aabeaalmaabmaabaGaamiEaaGaayjkaiaawMcaaa
qaaiabeI8a5naaBaaameaapeGaaGymaaWdaeqaaSWaaeWaaeaacaWG
4baacaGLOaGaayzkaaaaniabgUIiYdaakiaawIcacaGLPaaacaWGKb
GaamiEaaWcbaGaamyyaaqaaiaadkgaa0Gaey4kIipakiaabccacaqG
UaaaleaacaWGcbaabeqdcqGHRiI8cqGHRiI8cqGHRiI8aaaa@7D1B@
Beweis. Den Beweis führt
man analog wie im zweidimensionalen Fall, wir werden die Beweisidee
skizzieren.
Nach dem Korollar zu Satz Satz 10.7 ist
âˆ
B
f (
x
¯
) d
x
¯ =
∫
a
1
b
1
(
∫
a
2
b
2
(
∫
a
3
b
3
f
*
(
x
¯
) d z
) d y
) d x .
MathType@MTEF@5@5@+=
feaagKart1ev2aaatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn
hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr
4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9
vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x
fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaWaa8Wuaeaaca
WGMbWaaeWaaeaadaqdaaqaaiaadIhaaaaacaGLOaGaayzkaaGaamiz
amaanaaabaGaamiEaaaaaSqaaiaadkeaaeqaniabgUIiYlabgUIiYl
abgUIiYdGccqGH9aqpdaWdXbqaamaabmaabaWaa8qCaeaadaqadaqa
amaapehabaGaamOzamaaCaaaleqabaaeaaaaaaaaa8qacaGGQaaaaO
WdamaabmaabaWaa0aaaeaacaWG4baaaaGaayjkaiaawMcaaiaadsga
caWG6baaleaacaWGHbWaaSbaaWqaa8qacaaIZaaapaqabaaaleaaca
WGIbWaaSbaaWqaa8qacaaIZaaapaqabaaaniabgUIiYdaakiaawIca
caGLPaaacaWGKbGaamyEaaWcbaGaamyyamaaBaaameaapeGaaGOmaa
WdaeqaaaWcbaGaamOyamaaBaaameaapeGaaGOmaaWdaeqaaaqdcqGH
RiI8aaGccaGLOaGaayzkaaGaamizaiaadIhacaqGGaGaaeOlaaWcba
GaamyyamaaBaaameaapeGaaGymaaWdaeqaaaWcbaGaamOyamaaBaaa
meaapeGaaGymaaWdaeqaaaqdcqGHRiI8aaaa@64E0@
Aufgrund der Definition von
f ⋆ in
D
gilt für jedes fixierte
z
∈
[ a 3 , b 3 ] :
a 3
≤
z
<
φ 2 ( x , y )
⇒
f ⋆ ( x ̄ )
=
0 ,
φ 2 ( x , y )
≤
z
≤
ψ 2 ( x , y )
⇒
f ⋆ ( x ̄ )
=
f ( x Ì„ ) ,
ψ 2
<
z
≤
b 3
⇒
f ⋆ ( x ̄ )
=
0 .
Folglich ist
∫
a 3 b 3
f ⋆ ( x ̄ ) d z
= ∫
a 3 φ 2 ( x , y )
f ⋆ ( x ̄ ) ︸
= 0 d z
+ ∫
φ 2 ( x , y ) ψ 2 ( x , y ) f ⋆ ( x ̄ ) d z
+ ∫
ψ 2 ( x , y ) b 3
f ⋆ ( x ̄ ) ︸
= 0 d z
= ∫
φ 2 ( x , y ) ψ 2 ( x , y )
f ⋆ ( x ̄ ) ︸
= f ( x Ì„ ) d z
: =
G ⋆ ( x , y ) .
Analog erhält man für jedes feste
y
∈
[ a 2 , b 2 ] :
∫
a 2 b 2
∫
φ 2 ( x , y ) ψ 2 ( x , y ) f ⋆ ( x ̄ ) d z d y
= ∫
a 2 b 2
G ⋆ ( x , y ) d y
= ∫
a 2 φ 1 ( x ) G ⋆ ( x , y ) d y
+ ∫
φ 1 ( x ) ψ 1 ( x ) G ⋆ ( x , y ) d y
+ ∫
ψ 1 ( x ) b 2
G ⋆ ( x , y ) d y
= ∫
φ 1 ( x ) ψ 1 ( x ) G ⋆ ( x , y ) d y
= ∫
φ 1 ( x ) ψ 1 ( x ) ∫
φ 2 ( x , y ) ψ 2 ( x , y )
f ⋆ ( x ̄ ) d z ︸
= f ( x Ì„ ) d y .
Insgesamt ergibt sich also
âˆ
B
f (
x
¯
) d
x
¯
=
∫
a
1
b
1
(
∫
a
2
b
2
(
∫
a
3
b
3
f
*
(
x
¯
) d z
) d y
) d x
=
∫
a
1
b
1
(
∫
φ
1
(
x
)
ψ
1
(
x
)
(
∫
φ
2
(
x , y
)
ψ
2
(
x , y
)
f (
x
¯
) d z
) d y
) d x .
MathType@MTEF@5@5@+=
feaagKart1ev2aaatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn
hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr
4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9
vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x
fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaqbaeaabiWaaa
qaamaapmfabaGaamOzamaabmaabaWaa0aaaeaacaWG4baaaaGaayjk
aiaawMcaaiaadsgadaqdaaqaaiaadIhaaaaaleaacaWGcbaabeqdcq
GHRiI8cqGHRiI8cqGHRiI8aaGcbaGaeyypa0dabaWaa8qCaeaadaqa
daqaamaapehabaWaaeWaaeaadaWdXbqaaiaadAgadaahaaWcbeqaaa
baaaaaaaaapeGaaiOkaaaak8aadaqadaqaamaanaaabaGaamiEaaaa
aiaawIcacaGLPaaacaWGKbGaamOEaaWcbaGaamyyamaaBaaameaape
GaaG4maaWdaeqaaaWcbaGaamOyamaaBaaameaapeGaaG4maaWdaeqa
aaqdcqGHRiI8aaGccaGLOaGaayzkaaGaamizaiaadMhaaSqaaiaadg
gadaWgaaadbaWdbiaaikdaa8aabeaaaSqaaiaadkgadaWgaaadbaWd
biaaikdaa8aabeaaa0Gaey4kIipaaOGaayjkaiaawMcaaiaadsgaca
WG4baaleaacaWGHbWaaSbaaWqaa8qacaaIXaaapaqabaaaleaacaWG
IbWaaSbaaWqaa8qacaaIXaaapaqabaaaniabgUIiYdaakeaaaeaacq
GH9aqpaeaadaWdXbqaamaabmaabaWaa8qCaeaadaqadaqaamaapeha
baGaamOzamaabmaabaWaa0aaaeaacaWG4baaaaGaayjkaiaawMcaai
aadsgacaWG6baaleaacqaHgpGAdaWgaaadbaWdbiaaikdaa8aabeaa
lmaabmaabaGaamiEaiaacYcacaWG5baacaGLOaGaayzkaaaabaGaeq
iYdK3aaSbaaWqaa8qacaaIYaaapaqabaWcdaqadaqaaiaadIhacaGG
SaGaamyEaaGaayjkaiaawMcaaaqdcqGHRiI8aaGccaGLOaGaayzkaa
GaamizaiaadMhaaSqaaiabeA8aQnaaBaaameaapeGaaGymaaWdaeqa
aSWaaeWaaeaacaWG4baacaGLOaGaayzkaaaabaGaeqiYdK3aaSbaaW
qaa8qacaaIXaaapaqabaWcdaqadaqaaiaadIhaaiaawIcacaGLPaaa
a0Gaey4kIipaaOGaayjkaiaawMcaaiaadsgacaWG4bGaaeiiaiaabc
cacaqGUaaaleaacaWGHbWaaSbaaWqaa8qacaaIXaaapaqabaaaleaa
caWGIbWaaSbaaWqaa8qacaaIXaaapaqabaaaniabgUIiYdaaaaaa@96F7@
Bemerkung.
1. Als Volumen eines dreidimensionalen einfachen
Bereiches
B ,
der wie in den vorhergehenden Untersuchungen definiert ist, ergibt sich
dann
V
=
∫
a
1
b
1
(
∫
φ
1
(
x
)
ψ
1
(
x
)
(
ψ
2
(
x , y
) −
φ
2
(
x , y
)
) d y
) d x
=
∫
a
1
b
1
(
∫
φ
1
(
x
)
ψ
1
(
x
)
(
∫
φ
2
(
x , y
)
ψ
2
(
x , y
)
1 d z
) d y
) d x
=
âˆ
B
1 d x d y d z
=
âˆ
B
d x d y d z .
MathType@MTEF@5@5@+=
feaagKart1ev2aaatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn
hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr
4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9
vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x
fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaqbaeaabmWaaa
qaaiaadAfaaeaacqGH9aqpaeaadaWdXbqaamaabmaabaWaa8qCaeaa
daqadaqaaiabeI8a5naaBaaaleaaqaaaaaaaaaWdbiaaikdaa8aabe
aakmaabmaabaGaamiEaiaacYcacaWG5baacaGLOaGaayzkaaGaeyOe
I0IaeqOXdO2aaSbaaSqaa8qacaaIYaaapaqabaGcdaqadaqaaiaadI
hacaGGSaGaamyEaaGaayjkaiaawMcaaaGaayjkaiaawMcaaiaadsga
caWG5baaleaacqaHgpGAdaWgaaadbaWdbiaaigdaa8aabeaalmaabm
aabaGaamiEaaGaayjkaiaawMcaaaqaaiabeI8a5naaBaaameaapeGa
aGymaaWdaeqaaSWaaeWaaeaacaWG4baacaGLOaGaayzkaaaaniabgU
IiYdaakiaawIcacaGLPaaacaWGKbGaamiEaaWcbaGaamyyamaaBaaa
meaapeGaaGymaaWdaeqaaaWcbaGaamOyamaaBaaameaapeGaaGymaa
WdaeqaaaqdcqGHRiI8aaGcbaaabaGaeyypa0dabaWaa8qCaeaadaqa
daqaamaapehabaWaaeWaaeaadaWdXbqaaiaaigdacaWGKbGaamOEaa
WcbaGaeqOXdO2aaSbaaWqaa8qacaaIYaaapaqabaWcdaqadaqaaiaa
dIhacaGGSaGaamyEaaGaayjkaiaawMcaaaqaaiabeI8a5naaBaaame
aapeGaaGOmaaWdaeqaaSWaaeWaaeaacaWG4bGaaiilaiaadMhaaiaa
wIcacaGLPaaaa0Gaey4kIipaaOGaayjkaiaawMcaaiaadsgacaWG5b
aaleaacqaHgpGAdaWgaaadbaWdbiaaigdaa8aabeaalmaabmaabaGa
amiEaaGaayjkaiaawMcaaaqaaiabeI8a5naaBaaameaapeGaaGymaa
WdaeqaaSWaaeWaaeaacaWG4baacaGLOaGaayzkaaaaniabgUIiYdaa
kiaawIcacaGLPaaacaWGKbGaamiEaaWcbaGaamyyamaaBaaameaape
GaaGymaaWdaeqaaaWcbaGaamOyamaaBaaameaapeGaaGymaaWdaeqa
aaqdcqGHRiI8aaGcbaaabaGaeyypa0dabaWaa8WuaeaacaaIXaGaam
izaiaadIhacaWGKbGaamyEaiaadsgacaWG6baaleaacaWGcbaabeqd
cqGHRiI8cqGHRiI8cqGHRiI8aOGaeyypa0Zaa8WuaeaacaWGKbGaam
iEaiaadsgacaWG5bGaamizaiaadQhacaqGGaGaaeOlaaWcbaGaamOq
aaqab0Gaey4kIiVaey4kIiVaey4kIipaaaaaaa@ACE1@
(Hierbei ist auf B
ebenfalls eine Funktion f ( x Ì„ ) definiert,
n ä mlich f ( x ̄ )
=
1 .)
2. Ist
B
abermals ein einfacher dreidimensionaler Bereich, in dem eine (physikalische)
Masse verteilt ist, und gibt die in
B
stetige Funktion
f ( x Ì„ )
die Masseverteilung an, dann liefert
âˆ
B
f (
x
¯
) d
x
¯
MathType@MTEF@5@5@+=
feaagKart1ev2aqatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn
hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr
4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9
vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x
fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaWaa8Wuaeaaca
WGMbWaaeWaaeaadaqdaaqaaiaadIhaaaaacaGLOaGaayzkaaGaamiz
amaanaaabaGaamiEaaaaaSqaaiaadkeaaeqaniabgUIiYlabgUIiYl
abgUIiYdaaaa@4219@
die in
B
befindliche Gesamtmasse.
Beispiel.
In einem aufrechtstehenden Zylinder
B
mit dem Radius
r
und der Höhe
h
sei eine Masse verteilt, deren Dichte nur von der Niveauhöhe im Zylinder
abhängt. Insbesondere sei
f ( x , y , z )
: =
h
-
z die Funktion, die die Masseverteilung angibt. (Auf
der Niveauh ö he
h
herrscht eine Massendichte von
0 , und auf der H ö he null die Dichte h ) .
Es soll die Gesamtmasse in dem Zylinder berechnet
werden.
B wird definiert durch den
x -einfachen
Bereich
B ′
: =
{ ( x , y )
:
-
r
≤
x
≤
r ,
φ
1 ( x )
≤
y
≤
ψ 1 ( x ) } ,
wobei
φ 1 ( x )
=
- r 2
-
x 2
und
ψ 1 ( x )
=
r 2
-
x 2 .
Schließlich ist
B
=
{ ( x , y , z )
:
( x , y )
∈
B ′ ,
φ
2 ( x , y )
≤
z
≤
ψ 2 ( x , y ) }
mit
φ 2 ( x , y )
=
0 und
ψ 2 ( x , y )
=
h .
Dann gilt
M
=
âˆ
B
f (
x , y , z
) d x d y d z =
∫
− r
r
(
∫
φ
1
(
x
)
ψ
1
(
x
)
(
∫
φ
2
(
x , y
)
ψ
2
(
x , y
)
(
h − z
) d z
) d y
) d x
=
∫
− r
r
(
∫
φ
1
(
x
)
ψ
1
(
x
)
[
h z −
z
2
2
]
φ
2
(
x , y
)
ψ
2
(
x , y
)
︸
=
h
2
2
d y
) d x =
h
2
2
∫
− r
r
(
∫
φ
1
(
x
)
ψ
1
(
x
)
d y
) d x
=
h
2
2
∫
− r
r
2
r
2
−
x
2
d x =
h
2
∫
− r
r
r
2
−
x
2
d x
=
r
2
Ï€ h â‹…
h
2
=
r
2
Ï€
h
2
2
.
MathType@MTEF@5@5@+=
feaagKart1ev2aaatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn
hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr
4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9
vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x
fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaqbaeaabqWaaa
aabaGaamytaaqaaiabg2da9aqaamaapmfabaGaamOzamaabmaabaGa
amiEaiaacYcacaWG5bGaaiilaiaadQhaaiaawIcacaGLPaaacaWGKb
GaamiEaiaadsgacaWG5bGaamizaiaadQhacqGH9aqpdaWdXbqaamaa
bmaabaWaa8qCaeaadaqadaqaamaapehabaWaaeWaaeaacaWGObGaey
OeI0IaamOEaaGaayjkaiaawMcaaiaadsgacaWG6baaleaacqaHgpGA
daWgaaadbaaeaaaaaaaaa8qacaaIYaaapaqabaWcdaqadaqaaiaadI
hacaGGSaGaamyEaaGaayjkaiaawMcaaaqaaiabeI8a5naaBaaameaa
peGaaGOmaaWdaeqaaSWaaeWaaeaacaWG4bGaaiilaiaadMhaaiaawI
cacaGLPaaaa0Gaey4kIipaaOGaayjkaiaawMcaaiaadsgacaWG5baa
leaacqaHgpGAdaWgaaadbaWdbiaaigdaa8aabeaalmaabmaabaGaam
iEaaGaayjkaiaawMcaaaqaaiabeI8a5naaBaaameaapeGaaGymaaWd
aeqaaSWaaeWaaeaacaWG4baacaGLOaGaayzkaaaaniabgUIiYdaaki
aawIcacaGLPaaacaWGKbGaamiEaaWcbaGaeyOeI0IaamOCaaqaaiaa
dkhaa0Gaey4kIipaaSqaaiaadkeaaeqaniabgUIiYlabgUIiYlabgU
IiYdaakeaaaeaacqGH9aqpaeaadaWdXbqaamaabmaabaWaa8qCaeaa
daagaaqaamaadmaabaGaamiAaiaadQhacqGHsisldaWcaaqaaiaadQ
hadaahaaWcbeqaa8qacaaIYaaaaaGcpaqaaiaaikdaaaaacaGLBbGa
ayzxaaWaa0baaSqaaiabeA8aQnaaBaaameaapeGaaGOmaaWdaeqaaS
WaaeWaaeaacaWG4bGaaiilaiaadMhaaiaawIcacaGLPaaaaeaacqaH
ipqEdaWgaaadbaWdbiaaikdaa8aabeaalmaabmaabaGaamiEaiaacY
cacaWG5baacaGLOaGaayzkaaaaaaqaaiabg2da9maalaaabaGaamiA
amaaCaaameqabaWdbiaaikdaaaaal8aabaGaaGOmaaaaaOGaayjo+d
aaleaacqaHgpGAdaWgaaadbaWdbiaaigdaa8aabeaalmaabmaabaGa
amiEaaGaayjkaiaawMcaaaqaa8qacqaHipqEpaWaaSbaaWqaa8qaca
aIXaaapaqabaWcdaqadaqaaiaadIhaaiaawIcacaGLPaaaa0Gaey4k
IipakiaadsgacaWG5baacaGLOaGaayzkaaGaamizaiaadIhacqGH9a
qpdaWcaaqaaiaadIgadaahaaWcbeqaa8qacaaIYaaaaaGcpaqaaiaa
ikdaaaWaa8qCaeaadaqadaqaamaapehabaGaamizaiaadMhaaSqaai
abeA8aQnaaBaaameaapeGaaGymaaWdaeqaaSWaaeWaaeaacaWG4baa
caGLOaGaayzkaaaabaGaeqiYdK3aaSbaaWqaa8qacaaIXaaapaqaba
WcdaqadaqaaiaadIhaaiaawIcacaGLPaaaa0Gaey4kIipaaOGaayjk
aiaawMcaaiaadsgacaWG4baaleaacqGHsislcaWGYbaabaGaamOCaa
qdcqGHRiI8aaWcbaGaeyOeI0IaamOCaaqaaiaadkhaa0Gaey4kIipa
aOqaaaqaaiabg2da9aqaamaalaaabaGaamiAamaaCaaaleqabaWdbi
aaikdaaaaak8aabaGaaGOmaaaadaWdXbqaaiaaikdadaGcaaqaaiaa
dkhadaahaaWcbeqaa8qacaaIYaaaaOWdaiabgkHiTiaadIhadaahaa
Wcbeqaa8qacaaIYaaaaaWdaeqaaOGaamizaiaadIhacqGH9aqpcaWG
ObWaaWbaaSqabeaapeGaaGOmaaaak8aadaWdXbqaamaakaaabaGaam
OCamaaCaaaleqabaWdbiaaikdaaaGcpaGaeyOeI0IaamiEamaaCaaa
leqabaWdbiaaikdaaaaapaqabaGccaWGKbGaamiEaaWcbaGaeyOeI0
IaamOCaaqaaiaadkhaa0Gaey4kIipaaSqaaiabgkHiTiaadkhaaeaa
caWGYbaaniabgUIiYdaakeaaaeaacqGH9aqpaeaacaWGYbWaaWbaaS
qabeaapeGaaGOmaaaakiabec8aWjaadIgacqGHflY1daWcaaqaaiaa
dIgaaeaacaaIYaaaaiabg2da9maalaaabaGaamOCa8aadaahaaWcbe
qaa8qacaaIYaaaaOGaeqiWdaNaamiAa8aadaahaaWcbeqaa8qacaaI
YaaaaaGcbaGaaGOmaaaacaqGGaGaaeOlaaaaaaa@FF53@
Schwerpunkte f ü r die Wiederholung von Kapitel 10
Motivierung von Mehrfachintegralen,
Definitionen: Zerlegung eines Rechtecks
bzw. eines Quaders, Untersumme, Obersumme,
Beziehungen zwischen Ober- und Untersummen (Satz
10.1),
Definitionen: Unterintegral, Oberintegral, Integral ( ü ber
Rechtecken bzw. Quadern) ,
Definitionen: einfacher Bereich, Integrale über
einfachen Bereichen,
Berechnung von Doppel- und Dreifachintegralen.