In diesem Abschnitt wird die Grundidee, die bei der Definition des Riemann-Integrals für Funktionen mit einer Veränderlichen benutzt wurde, auf reellwertige Funktionen mit mehreren Veränderlichen übertragen. Da hier nur ein Ausblick gegeben werden soll, können auch nur grundlegende Methoden und Techniken angesprochen werden, auf Beweise wird weitgehend verzichtet. Wir beginnen zunächt mit Funktionen zweier Veränderlicher.

10.1 Doppelintegrale

Im folgenden seien stets (wenn nichts anderes vereinbart wird) a,b,c,d ∈ IR mit a ≤ b,c ≤ d, I = [a,b], J = [c,d] seien abgeschlossene Intervalle in IR, und D bezeichne das Rechteck in IR2, das durch D := I × J = {(x,y) : a ≤ x ≤ b,c ≤ y ≤ c} gegeben ist. Weiterhin sei f(x,y) eine in D definierte und beschränkte Funktion. Abkürzend schreiben wir für (x,y) auch x̄.

Die Definition des bestimmten Riemann-Integrals (Abschnitt 9.2) wurde bekanntlich durch das Flächenproblem motiviert. Die analoge Fragestellung wird Motiv für sog. Doppelintegrale sein. Hierzu setzen wir zunächst f(x̄) ≥ 0 in D voraus (diese Bedingung wird nur für die Motivation benutzt; für die Definition von Mehrfachintegralen spielt sie keine Rolle).

Wir stellen uns nun die folgenden Fragen: Kann der räumlichen Punktmenge

     M := {(x,y,z) : x ∈ I,y ∈ J, 0 ≤ z ≤ f(x,y)}

in „vernünftiger“ Weise ein Volumen zugeschrieben werden ? Wie könnte man dieses Volumen gegebenenfalls berechnen ?

Bei der Behandlung dieser Fragen geht man völlig analog wie im eindimensionalen Fall vor. Man zerlegt zunächst das Rechteck D in Teilrechtecke. Dies geschieht wie folgt: �1 = (a0,…,an+1) und �2 = (c0,…,cm+1) seien Zerlegungen der Intervalle I bzw. J, also a = a0 < ⋯ < an+1 = b und c = c0 < ⋯ < cn+1 = d (vgl. Abb. 10.1).

 

PICT

Wie auch früher benutzen wir die Bezeichnungen Ii := [ai,ai+1] und Jj := [cj,cj+1]. Weiterhin sei Dij := Ii × Jj = [ai,ai+1] × [cj,cj+1]. Offenbar ist D = ⋃ i,jDij.

�̄ := {Dij : i = 1,…,n, j = 1,…,m} heißt dann Zerlegung (oder Partition) von D. Eine Verfeinerung von �̄ ist durch Verfeinerungen von �1 und �2 gegeben.

Nach Voraussetzung ist f in D beschränkt, folglich ist f auch in jedem Teilrechteck Dij, i = 1,…,n, j = 1,…,m, beschränkt. Daher existieren

     hij := inf x̄∈Dijf(xÌ„) und Hij := sup x̄∈Dijf(xÌ„).

Bemerkung. Im folgenden bezeichnen D und Dij sowohl die Rechtecke I × J bzw. Ii × Jj als auch den Flächeninhalt der entsprechenden Rechtecke. Verwechslungen sind nicht zu befürchten, da sich die aktuelle Bedeutung jeweils aus dem Zusammenhang ergibt.

Über den Rechtecken Dij errichten wir jetzt Quader mit der Grundfläche Dij und der Höhe hij bzw. Hij (vgl. Abb. 10.2). Dies gibt Anlaß zu folgender Definition.

Definition. (Untersumme, Obersumme) (1)

S_f(�̄) heißt Untersumme von f bei der Zerlegung �̄ =Df
S_f(�̄) := ∑ i=0n ∑ j=0m(a i+1 - ai)(cj+1 - cj) ⋅ inf x̄∈Dijf(x̄) = ∑ i=0n ∑ j=0mD ij ⋅ hij.

(2)

S‾f(�̄) heißt Obersumme von f bei der Zerlegung �̄ =Df
S‾f(�̄) := ∑ i=0n ∑ j=0m(a i+1 - ai)(cj+1 - cj) ⋅ sup x̄∈Dijf(x̄) = ∑ i=0n ∑ j=0mD ij ⋅ Hij.

PICT

Völlig analog wie bei Funktionen mit einer Veränderlichen gilt der folgende Satz (vgl. Satz 9.5).

Satz 10.1 Es sei f in D definiert und beschränkt und ð?”·Ì„,ð?”·Ì„′,ð?”·Ì„ 1,ð?”·Ì„2 seien beliebige Zerlegungen von D. Dann gilt :

(1) S_f(�̄) ≤S‾f(�̄).

(2)

D ⋅ inf x̄∈Df(x̄) ≤S_f(�̄) und S‾f(�̄) ≤ D ⋅ sup x̄∈Df(x̄).

(3) Ist �̄′ eine Verfeinerung von �̄, dann gilt S_f(�̄) ≤S_f(�̄′) ≤S‾ f(�̄′) ≤S‾ f(�̄).

(4) Es ist stets S_f(�̄1) ≤S‾f(�̄2).

Beweis. Den Beweis führt man völlig analog wie zu Satz 9.5.   <mi 
>P</mi><mi >I</mi><mi >C</mi><mi >T</mi>

Aus Satz 10.1 (2) folgt sofort, daß die Menge aller Untersummen nach oben und die Menge aller Obersummen nach unten beschränkt ist. Folglich existieren

∬ _ D f( x,y )dxdy:=sup{ S _ f ( z ¯ ): z ¯  Zerlegung von D} MathType@MTEF@5@5@+= feaagKart1ev2aqatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr 4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9 vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaWaaCbeaeaada adaaqaamaapiaabaaaleqabeqdcqGHRiI8cqGHRiI8aaaaaSqaaiaa dseaaeqaaOGaamOzamaabmaabaGaamiEaiaacYcacaWG5baacaGLOa GaayzkaaGaamizaiaadIhacaWGKbGaamyEaiaacQdacqGH9aqpciGG ZbGaaiyDaiaacchaqaaaaaaaaaWdbiaacUhapaWaaWaaaeaacaWGtb aaamaaBaaaleaacaWGMbaabeaakmaabmaabaWaa0aaaeaatuuDJXwA KzKCHTgD1jharyqr1ngBPrgigjxyRrxDYbacfaWdbiab=nd86baaa8 aacaGLOaGaayzkaaGaaiOoamaanaaabaWdbiab=nd86baapaGaaeii aiaabQfacaqGLbGaaeOCaiaabYgacaqGLbGaae4zaiaabwhacaqGUb Gaae4zaiaabccacaqG2bGaae4Baiaab6gacaqGGaGaamira8qacaGG 9baaaa@6C40@ (Unterintegral von f in D)

∬ ¯ D f( x,y )dxdy:=inf{ S ¯ f ( z ¯ ): z ¯  Zerlegung von D} MathType@MTEF@5@5@+= feaagKart1ev2aqatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr 4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9 vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaWaaCbeaeaada qdaaqaamaapiaabaaaleqabeqdcqGHRiI8cqGHRiI8aaaaaSqaaiaa dseaaeqaaOGaamOzamaabmaabaGaamiEaiaacYcacaWG5baacaGLOa GaayzkaaGaamizaiaadIhacaWGKbGaamyEaiaacQdacqGH9aqpciGG PbGaaiOBaiaacAgacaGG7bWaa0aaaeaacaWGtbaaamaaBaaaleaaca WGMbaabeaakmaabmaabaWaa0aaaeaatuuDJXwAKzKCHTgD1jharyqr 1ngBPrgigjxyRrxDYbacfaaeaaaaaaaaa8qacqWFZaVEaaaapaGaay jkaiaawMcaaiaacQdadaqdaaqaa8qacqWFZaVEaaWdaiaabccacaqG AbGaaeyzaiaabkhacaqGSbGaaeyzaiaabEgacaqG1bGaaeOBaiaabE gacaqGGaGaaeODaiaab+gacaqGUbGaaeiiaiaadseapeGaaiyFaaaa @6C08@ (Oberintegral von f in D).

Aus (4) erhält man unmittelbar, daß stets ∬ _ D f( x,y )dxdy≤ ∬ ¯ D f( x,y )dxdy MathType@MTEF@5@5@+= feaagKart1ev2aqatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr 4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9 vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaWaaCbeaeaada adaaqaamaapiaabaaaleqabeqdcqGHRiI8cqGHRiI8aaaaaSqaaiaa dseaaeqaaOGaamOzamaabmaabaGaamiEaiaacYcacaWG5baacaGLOa GaayzkaaGaamizaiaadIhacaWGKbGaamyEaiabgsMiJoaaxababaWa a0aaaeaadaWdcaqaaaWcbeqab0Gaey4kIiVaey4kIipaaaaaleaaca WGebaabeaakiaadAgadaqadaqaaiaadIhacaGGSaGaamyEaaGaayjk aiaawMcaaiaadsgacaWG4bGaamizaiaadMhaaaa@534B@ gilt.

Analog wie im eindimensionalen Fall definieren wir jetzt das Doppelintegral.

Definition. (Integral über Rechteckbereichen) Sei f in D definiert und beschränkt. f ist in D integrierbar = Df ∬ _ D f( x,y )dxdy= ∬ D ¯ f( x,y) )dxdy. MathType@MTEF@5@5@+= feaagKart1ev2aaatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr 4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9 vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaWaaCbeaeaacq GH9aqpaSqaaiaadseacaWGMbaabeaakmaaxababaWaaWaaaeaadaWd caqaaaWcbeqab0Gaey4kIiVaey4kIipaaaaaleaacaWGebaabeaaki aadAgadaqadaqaaiaadIhacaGGSaGaamyEaaGaayjkaiaawMcaaiaa dsgacaWG4bGaamizaiaadMhacqGH9aqpdaqdaaqaamaaxababaWaa8 GaaeaaaSqabeqaniabgUIiYlabgUIiYdaaleaacaWGebaabeaaaaGc caWGMbWaaeWaaeaacaWG4bGaaiilaiaadMhacaGGPaaacaGLOaGaay zkaaGaamizaiaadIhacaWGKbGaamyEaiaab6caaaa@56F6@ Der gemeinsame Wert von Ober- und Unterintegral heißt dann Riemann-Integral oder Doppelintegral oder kurz Integral von f in D.

     Bez.: ∬ D f(x,y)dxdy:= ∫ D f( x ¯ )d x. ¯ MathType@MTEF@5@5@+= feaagKart1ev2aqatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr 4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9 vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaWaa8Guaeaaca WGMbGaaiikaiaadIhacaGGSaGaamyEaiaacMcacaWGKbGaamiEaiaa dsgacaWG5bGaaiOoaiabg2da9maapefabaGaamOzaiaacIcadaqdaa qaaiaadIhaaaGaaiykaiaadsgadaqdaaqaaiaadIhacaqGUaaaaaWc baGaamiraaqab0Gaey4kIipaaSqaaiaadseaaeqaniabgUIiYlabgU IiYdaaaa@4E63@  

Definition. (Volumen) Sei f in D := [a,b] × [c,d] definiert und beschränkt und nicht negativ. Die (räumliche) Punktmenge M = {(x,y,z) : a ≤ x ≤ b, c ≤ y ≤ d, 0 ≤ z ≤ f(x,y)} besitzt ein Volumen (Rauminhalt) der Größe V =Df f ist in D integrierbar und V= ∬ D f( x,y )dxdy. MathType@MTEF@5@5@+= feaagKart1ev2aqatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr 4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9 vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaGaamOvaiabg2 da9maapifabaGaamOzamaabmaabaGaamiEaiaacYcacaWG5baacaGL OaGaayzkaaGaamizaiaadIhacaWGKbGaamyEaiaac6caaSqaaiaads eaaeqaniabgUIiYlabgUIiYdaaaa@4655@

PICT

Beispiel für eine Funktion, die in D = [a,b] × [c,d] definiert und beschränkt aber nicht integrierbar ist. Es sei

     f( x,y )={ 1, falls x∈D∩ℚ, 0, sonst MathType@MTEF@5@5@+= feaagKart1ev2aaatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr 4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9 vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaGaamOzamaabm aabaGaamiEaiaacYcacaWG5baacaGLOaGaayzkaaGaeyypa0Zaaiqa aeaafaqaaeGabaaabaGaaGymaiaabYcacaqGGaGaaeOzaiaabggaca qGSbGaaeiBaiaabohacaqGGaGaamiEaabaaaaaaaaapeGaeyicI4Sa amiraiabgMIihlablQriKkaabYcaa8aabaGaaGimaiaabYcacaqGGa Gaae4Caiaab+gacaqGUbGaae4CaiaabshaaaaacaGL7baaaaa@529A@

Ist �̄ = {Dij : 0 ≤ i ≤ n,0 ≤ j ≤ m} eine Zerlegung von D, dann existieren offenbar in jedem Dij Elemente (x1,y), (x2,y) mit x1 ∈ D ∩ lQ und x2∉lQ. Folglich ist stets

     inf x̄∈Dijf(xÌ„) = 0 und sup x̄∈Dijf(xÌ„) = 1.

Daraus erhält man sofort

     S_f(ð?”·Ì„) = ∑ i=0n ∑ j=0mD ij â‹… hij︸ =0 = 0

und

     S‾f(ð?”·Ì„) = ∑ i=0n ∑ j=0mD ij â‹… Hij︸ =1 = D≠0.

Folglich ist

∬ _ D f( x,y )dxdy=0<D= ∬ D ¯ f( x,y )dxdy, MathType@MTEF@5@5@+= feaagKart1ev2aaatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr 4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9 vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaWaaCbeaeaada adaaqaamaapiaabaaaleqabeqdcqGHRiI8cqGHRiI8aaaaaSqaaiaa dseaaeqaaOGaamOzamaabmaabaGaamiEaiaacYcacaWG5baacaGLOa GaayzkaaGaamizaiaadIhacaWGKbGaamyEaiabg2da9iaaicdacqGH 8aapcaWGebGaeyypa0Zaa0aaaeaadaWdsbqaaaWcbaGaamiraaqab0 Gaey4kIiVaey4kIipaaaGccaWGMbWaaeWaaeaacaWG4bGaaiilaiaa dMhaaiaawIcacaGLPaaacaWGKbGaamiEaiaadsgacaWG5bGaaiilaa aa@56EE@

und damit ist f in D nicht integrierbar.

Bemerkung. Völlig analog wie im eindimensionalen Fall gelten auch hier (1)

die Sätze über Zwischensummen (ein Zwischenstellensystem τ̄ bei einer Zerlegung �̄ = {Dij : 0 ≤ i ≤ n,0 ≤ j ≤ m} ist gegeben durch τ̄ = {ξ̄ij ∈ Dij : 0 ≤ i ≤ n,0 ≤ j ≤ m}, wobei ξ̄ij beliebig in Dij zu wählen ist und die entsprechende Zwischensumme durch Sf(�̄,τ̄) definiert ist),
(2) das Riemannsche Integrierbarkeitskriterium, (3) stetige Funktionen sind integrierbar, (4)
beschränkte Funktionen mit höchstens endlich vielen Unstetigkeitsstellen sind integrierbar.
Die Beweise verlaufen ähnlich wie für Funktionen mit einer Veränderlichen.

Weiterhin gilt:

Satz 10.2 Ist f in D integrierbar und sind h,H reelle Zahlen mit h ≤ f(x,y) ≤ H für jedes (x,y) ∈ D, dann ist hâ‹…D≤ ∬ D f( x,y )dxdy≤Hâ‹…D. MathType@MTEF@5@5@+= feaagKart1ev2aqatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr 4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9 vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaGaamiAaabaaa aaaaaapeGaeyyXICTaamiraiabgsMiJoaapifabaGaamOzamaabmaa baGaamiEaiaacYcacaWG5baacaGLOaGaayzkaaGaamizaiaadIhaca WGKbGaamyEaiabgsMiJkaadIeacqGHflY1caWGebGaaeOlaaWcbaGa amiraaqab0Gaey4kIiVaey4kIipaaaa@4FDD@

Beweis. Den Beweis führt man wie im eindimensionalen Fall.  <mi 
>P</mi><mi >I</mi><mi >C</mi><mi >T</mi>

Satz 10.3 (iterierte Integrale über Rechteckbereichen) Sei D = [a,b] × [c,d] und f in D integrierbar. Ist f(x,y) für jedes fixierte x ∈ [a,b] als Funktion von y in [c,d] integrierbar und ist F(x) := ∫ cdf(x,y)dy in [a,b] integrierbar, dann ist ∬ D f( x,y )dxdy= ∫ a b ( ∫ c d f( x,y )dy )dx= ∫ a b F( x )dx. MathType@MTEF@5@5@+= feaagKart1ev2aaatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr 4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9 vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaWaa8Guaeaaca WGMbWaaeWaaeaacaWG4bGaaiilaiaadMhaaiaawIcacaGLPaaacaWG KbGaamiEaiaadsgacaWG5bGaeyypa0Zaa8qCaeaadaqadaqaamaape habaGaamOzamaabmaabaGaamiEaiaacYcacaWG5baacaGLOaGaayzk aaGaamizaiaadMhaaSqaaiaadogaaeaacaWGKbaaniabgUIiYdaaki aawIcacaGLPaaacaWGKbGaamiEaiabg2da9maapehabaGaamOramaa bmaabaGaamiEaaGaayjkaiaawMcaaiaadsgacaWG4bGaaeOlaaWcba Gaamyyaaqaaiaadkgaa0Gaey4kIipaaSqaaiaadggaaeaacaWGIbaa niabgUIiYdaaleaacaWGebaabeqdcqGHRiI8cqGHRiI8aaaa@62DA@

Beweis. Es seien �1 = (a0,…,an+1), �2 = (c0,…,cm+1) Zerlegungen von [a,b] bzw. von [c,d], und es sei �̄ = {Dij : 0 ≤ i ≤ n,0 ≤ j ≤ m}, wobei Dij = [ai,ai+1] × [cj,cj+1]. Dann gilt

     F(x) = ∫ cdf(x,y)dy = ∑ j=0m ∫ cjcj+1 f(x,y)dy,

und somit

     ∫ abF(x)dx = ∫ ab ∑ j=0m ∫ cjcj+1 f(x,y)dydx = ∑ i=0n ∫ aiai+1 ∑ j=0m ∫ cjcj+1 f(x,y)dydx.

Für hij := inf x̄∈Dijf(x̄) und Hij := sup x̄∈Dijf(x̄) gilt stets

     hij ≤ f(xÌ„) ≤ Hij für alle xÌ„ = (x,y) ∈ D.

Ist x ∈ [a,b], dann erhält man sofort

     hij â‹… (cj+1 - cj) ≤∫ cjcj+1 f(x,y)dy ≤ Hij â‹… (cj+1 - cj).

Integriert man die letzte Ungleichung nach x, so ergibt sich

     hij â‹… Dij = ∫ aiai+1 hij â‹… (cj+1 - cj)dx ≤∫ aiai+1 ∫ cjcj+1 f(x,y)dxdx

         ≤∫ aiai+1 Hij â‹… (cj+1 - cj)dx ≤ Hij â‹… Dij.

Summiert man diese Ungleichungen nach i und j, so erhält man

     S_f(ð?”·Ì„) ≤∑ i=0n ∑ j=0m ∫ aiai+1 ∫ cjcj+1 f(x,y)dydx = ∫ ab ∫ cdf(x,y)dydx ≤S‾ f(ð?”·Ì„) .

Da f in D integrierbar ist, unterscheiden sich Ober- und Untersumme bei einer geeigneten Zerlegung nur um beliebig wenig. Da nach Definition des Doppelintegrals stets S _ f ( z ¯ )≤ ∬ D f( x,y )dxdy≤ S ¯ f ( z ¯ ) MathType@MTEF@5@5@+= feaagKart1ev2aqatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr 4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9 vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaWaaWaaaeaaca WGtbaaamaaBaaaleaacaWGMbaabeaakmaabmaabaWaa0aaaeaatuuD JXwAKzKCHTgD1jharyqr1ngBPrgigjxyRrxDYbacfaaeaaaaaaaaa8 qacqWFZaVEaaaapaGaayjkaiaawMcaaiabgsMiJoaapifabaGaamOz amaabmaabaGaamiEaiaacYcacaWG5baacaGLOaGaayzkaaGaamizai aadIhacaWGKbGaamyEaiabgsMiJoaanaaabaGaam4uaaaadaWgaaWc baGaamOzaaqabaGcdaqadaqaamaanaaabaWdbiab=nd86baaa8aaca GLOaGaayzkaaaaleaacaWGebaabeqdcqGHRiI8cqGHRiI8aaaa@5DC6@ ist, gilt schließlich

∬ D f( x,y )dxdy= ∫ a b ( ∫ c d f( x,y )dy )dx. MathType@MTEF@5@5@+= feaagKart1ev2aaatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr 4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9 vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaWaa8Guaeaaca WGMbWaaeWaaeaacaWG4bGaaiilaiaadMhaaiaawIcacaGLPaaacaWG KbGaamiEaiaadsgacaWG5bGaeyypa0Zaa8qCaeaadaqadaqaamaape habaGaamOzamaabmaabaGaamiEaiaacYcacaWG5baacaGLOaGaayzk aaGaamizaiaadMhaaSqaaiaadogaaeaacaWGKbaaniabgUIiYdaaki aawIcacaGLPaaacaWGKbGaamiEaiaab6caaSqaaiaadggaaeaacaWG IbaaniabgUIiYdaaleaacaWGebaabeqdcqGHRiI8cqGHRiI8aaaa@5867@

     <mi 
>P</mi><mi >I</mi><mi >C</mi><mi >T</mi>

Bemerkung. Der Satz gilt auch dann, wenn die Bedingungen für x und y entsprechend vertauscht sind.

Korollar. Ist f(x,y) in D stetig (also auch integrierbar), dann ist

∬ D f( x,y )dxdy= ∫ a b ( ∫ c d f( x,y )dy )dx= ∫ c d ( ∫ a b f( x,y )dx )dy. MathType@MTEF@5@5@+= feaagKart1ev2aaatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr 4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9 vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaWaa8Guaeaaca WGMbWaaeWaaeaacaWG4bGaaiilaiaadMhaaiaawIcacaGLPaaacaWG KbGaamiEaiaadsgacaWG5bGaeyypa0Zaa8qCaeaadaqadaqaamaape habaGaamOzamaabmaabaGaamiEaiaacYcacaWG5baacaGLOaGaayzk aaGaamizaiaadMhaaSqaaiaadogaaeaacaWGKbaaniabgUIiYdaaki aawIcacaGLPaaacaWGKbGaamiEaiabg2da9maapehabaWaaeWaaeaa daWdXbqaaiaadAgadaqadaqaaiaadIhacaGGSaGaamyEaaGaayjkai aawMcaaiaadsgacaWG4baaleaacaWGHbaabaGaamOyaaqdcqGHRiI8 aaGccaGLOaGaayzkaaGaamizaiaadMhacaqGUaaaleaacaWGJbaaba GaamizaaqdcqGHRiI8aaWcbaGaamyyaaqaaiaadkgaa0Gaey4kIipa aSqaaiaadseaaeqaniabgUIiYlabgUIiYdaaaa@6C5C@

Beweis. Die Behauptung folgt wie im vorhergehenden Beweis sofort aus dem Fakt, daß stetige Funktionen integrierbar sind.   <mi 
>P</mi><mi >I</mi><mi >C</mi><mi >T</mi>

Beispiel. Sei f(x,y) = x2 + 2xy und [a,b] = [0, 1], [c,d] = [1, 3], also D = [0, 1] × [1, 3]. Dann gilt (falls zuerst nach y und anschließend nach x integriert wird):

∬ D f( x,y )dxdy = ∫ 0 1 ( ∫ 1 3 ( x 2 +2xy )dy )dx = ∫ 0 1 [ x 2 y+x y 2 ] 1 3 dx = ∫ 0 1 ( 3 x 2 +9x− x 2 −x )dx= ∫ 0 1 ( 2 x 2 +8x )dx = [ 2 3 x 3 +4 x 2 ] 0 1 = 2 3 +4= 14 3 MathType@MTEF@5@5@+= feaagKart1ev2aaatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr 4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9 vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGceaqabeaadaWdsb qaaiaadAgadaqadaqaaiaadIhacaGGSaGaamyEaaGaayjkaiaawMca aiaadsgacaWG4bGaamizaiaadMhaaSqaaiaadseaaeqaniabgUIiYl abgUIiYdGccaWLa8Uaeyypa0Zaa8qCaeaadaqadaqaamaapehabaWa aeWaaeaacaWG4bWaaWbaaSqabeaaqaaaaaaaaaWdbiaaikdaaaGcpa Gaey4kaSIaaGOmaiaadIhacaWG5baacaGLOaGaayzkaaGaamizaiaa dMhaaSqaaiaaigdaaeaacaaIZaaaniabgUIiYdaakiaawIcacaGLPa aacaWGKbGaamiEaaWcbaGaaGimaaqaaiaaigdaa0Gaey4kIipakiab g2da9maapehabaWaamWaaeaacaWG4bWaaWbaaSqabeaapeGaaGOmaa aak8aacaWG5bGaey4kaSIaamiEaiaadMhadaahaaWcbeqaa8qacaaI YaaaaaGcpaGaay5waiaaw2faamaaDaaaleaacaaIXaaabaGaaG4maa aakiaadsgacaWG4baaleaacaaIWaaabaGaaGymaaqdcqGHRiI8aaGc baGaaCjaVlabg2da9maapehabaWaaeWaaeaacaaIZaGaamiEamaaCa aaleqabaWdbiaaikdaaaGcpaGaey4kaSIaaGyoaiaadIhacqGHsisl caWG4bWaaWbaaSqabeaapeGaaGOmaaaak8aacqGHsislcaWG4baaca GLOaGaayzkaaGaamizaiaadIhacqGH9aqpdaWdXbqaamaabmaabaGa aGOmaiaadIhadaahaaWcbeqaa8qacaaIYaaaaOWdaiabgUcaRiaaiI dacaWG4baacaGLOaGaayzkaaGaamizaiaadIhaaSqaaiaaicdaaeaa caaIXaaaniabgUIiYdaaleaacaaIWaaabaGaaGymaaqdcqGHRiI8aa GcbaGaaCjaVlabg2da9maadmaabaWaaSaaaeaacaaIYaaabaGaaG4m aaaacaWG4bWaaWbaaSqabeaapeGaaG4maaaak8aacqGHRaWkcaaI0a GaamiEamaaCaaaleqabaWdbiaaikdaaaaak8aacaGLBbGaayzxaaWa a0baaSqaaiaaicdaaeaacaaIXaaaaOGaeyypa0ZaaSaaaeaacaaIYa aabaGaaG4maaaacqGHRaWkcaaI0aGaeyypa0ZaaSaaaeaacaaIXaGa aGinaaqaaiaaiodaaaaaaaa@A323@

  

Wir berechnen dasselbe Integral noch einmal (wobei jetzt zuerst nach x und anschließend nach y integriert wird).

     ∫ 13 ∫ 01(x2 + 2xy)dxdy = ∫ 13x3 3 + x2y 01dy = ∫ 131 3 + ydy

      = 1 3y + y2 2 13 = 1 + 9 2 -1 3 -1 2 = 14 3 .

Beide Methoden liefern also das gleiche Ergebnis.

Einfache Bereiche

Definition. (einfacher Bereich) Es seien [a,b], [c,d] Intervalle in IR. 1.

B ist ein x-einfacher Bereich (über [a,b]) =Df
Es gibt Funktionen φ(x),ψ(x) : [a,b] → IR, so daß gilt: (a) φ,ψ sind stetig in [a,b], (b) φ(x) ≤ ψ(x) für jedes x ∈ [a,b], (c) B := {(x,y) : a ≤ x ≤ b und φ(x) ≤ y ≤ ψ(x)} (vgl. Abb. 10.4).
2.
B1 ist ein y-einfacher Bereich (über [c,d]) =Df
Es gibt Funktionen φ1(y),ψ1(y) : [c,d] → IR, so daß gilt: (a) φ1,ψ1 sind stetig in [c,d], (b) φ1(y) ≤ ψ1(y) für jedes y ∈ [c,d], (c) B1 := {(x,y) : φ1(y) ≤ x ≤ ψ1(y) und c ≤ y ≤ d} (vgl. Abb. 10.5).
3.
B ist ein einfacher Bereich =Df B ist x-einfach oder y-einfach.

PICT

    

PICT

Bisher ist das Integral nur über Rechteckbereichen D = [a,b] × [c,d] definiert. Wir werden die Definition jetzt auf einfache Bereiche erweitern. Dazu sei zunächst B ein x-einfacher Bereich (für y-einfache Bereiche erfolgt die Definition analog), und f(x,y) sei eine in B definierte und stetige Funktion. B sei mit Hilfe der in [a,b] stetigen Funktionen φ(x),ψ(x) gegeben, und D sei so gewählt, daß B ⊆ D, also B := {(x,y) : a ≤ x ≤ b und c ≤ φ(x) ≤ y ≤ ψ(x) ≤ d}.

Durch den folgenden „Kunstgriff“ wird der Definitionsbereich von f auf D erweitert (vgl. Abb. 10.6).

     f * ( x,y ):={ f( x,y ), für ( x,y )∈B, 0, für ( x,y )∈D∖B. MathType@MTEF@5@5@+= feaagKart1ev2aaatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr 4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9 vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaGaamOzamaaCa aaleqabaGaaiOkaaaakmaabmaabaGaamiEaiaacYcacaWG5baacaGL OaGaayzkaaGaaiOoaiabg2da9maaceaabaqbaeqabiqaaaqaaiaadA gadaqadaqaaiaadIhacaGGSaGaamyEaaGaayjkaiaawMcaaiaabYca caqGGaGaaeOzaiaabYpacaqGYbGaaeiiamaabmaabaGaamiEaiaacY cacaWG5baacaGLOaGaayzkaaaeaaaaaaaaa8qacqGHiiIZcaWGcbGa aeilaaWdaeaacaaIWaGaaeilaiaabccacaqGMbGaaei=aiaabkhaca qGGaWaaeWaaeaacaWG4bGaaiilaiaadMhaaiaawIcacaGLPaaapeGa eyicI4Saamiramrr1ngBPrwtHrhAXaqeguuDJXwAKbstHrhAG8KBLb acfaGae8NfIiOaamOqaiaab6caaaaapaGaay5Eaaaaaa@69A0@

PICT

Man überlegt sich leicht, daß B kompakt ist, denn B ist offensichtlich beschränkt, und der Rand von B gehört zu B. Nach Voraussetzung ist f in B stetig, also auch beschränkt. Folglich ist f⋆ in D definiert und beschränkt, aber dort nicht mehr unbedingt stetig.

PICT

Satz 10.4 Es sei B ein über [a,b] x-einfacher bzw. Ã¼ber [c,d] y-einfacher Bereich, B ⊆ D := [a,b] × [c,d], und f(x,y) sei in B definiert und stetig. Dann ist f⋆ in D integrierbar, und es ist ∬ D f * ( x,y )dxdy = ∫ a b ( ∫ c d f * ( x,y )dy )dx bzw. MathType@MTEF@5@5@+= feaagKart1ev2aaatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr 4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9 vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaWaa8Guaeaaca WGMbWaaWbaaSqabeaaqaaaaaaaaaWdbiaacQcaaaGcpaWaaeWaaeaa caWG4bGaaiilaiaadMhaaiaawIcacaGLPaaacaWGKbGaamiEaiaads gacaWG5baaleaacaWGebaabeqdcqGHRiI8cqGHRiI8aOGaeyypa0Za a8qCaeaadaqadaqaamaapehabaGaamOzamaaCaaaleqabaWdbiaacQ caaaGcpaWaaeWaaeaacaWG4bGaaiilaiaadMhaaiaawIcacaGLPaaa caWGKbGaamyEaaWcbaGaam4yaaqaaiaadsgaa0Gaey4kIipaaOGaay jkaiaawMcaaiaadsgacaWG4bGaaeiiaGqaciaa=jgacaWF6bGaa83D aiaa=5caaSqaaiaadggaaeaacaWGIbaaniabgUIiYdaaaa@5E0B@ ∬ D f * ( x,y )dxdy = ∫ c d ( ∫ a b f * ( x,y )dx )dy. MathType@MTEF@5@5@+= feaagKart1ev2aaatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr 4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9 vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaWaa8Guaeaaca WGMbWaaWbaaSqabeaaqaaaaaaaaaWdbiaacQcaaaGcpaWaaeWaaeaa caWG4bGaaiilaiaadMhaaiaawIcacaGLPaaacaWGKbGaamiEaiaads gacaWG5baaleaacaWGebaabeqdcqGHRiI8cqGHRiI8aOGaeyypa0Za a8qCaeaadaqadaqaamaapehabaGaamOzamaaCaaaleqabaWdbiaacQ caaaGcpaWaaeWaaeaacaWG4bGaaiilaiaadMhaaiaawIcacaGLPaaa caWGKbGaamiEaaWcbaGaamyyaaqaaiaadkgaa0Gaey4kIipaaOGaay jkaiaawMcaaiaadsgacaWG5bGaaeOlaaWcbaGaam4yaaqaaiaadsga a0Gaey4kIipaaaa@5A89@  

Beweisidee. Wir betrachten den Fall, daß B ein x-einfacher Bereich ist, den verbleibenden Fall beweist man analog. Aufgrund von Satz 10.3 genügt folgendes zu zeigen:

1. f⋆ ist in D integrierbar, 2.

Für jedes feste x ∈ [a,b] ist f⋆(x,y) (als Funktion von y) in [c,d] integrierbar, und
3.
F(x) := ∫ cdf⋆(x,y)dy ist (als Funktion von x) in [a,b] integrierbar.

Behauptung 1 kann mit Hilfe des Riemannschen Integrierbarkeitskriteriums nachgewiesen werden. Der Beweis ist jedoch etwas langwierig, daher wird er hier weggelassen.

2. Für jedes fixierte x0 ∈ [a,b] ist f⋆(x 0,y) in [c,d] definiert und beschränkt und in [c,d] \{φ(x0),ψ(x0)} stetig (als Funktion der Veränderlichen y, vgl. Abb. 10.6). Folglich ist f⋆(x 0,y) in [c,d] integrierbar. 3. Für die Integrierbarkeit von F(x) genügt es, die Stetigkeit von F(x) in [a,b] nachzuweisen. Dazu sei x0 ∈ [a,b] und ε > 0. Wir suchen ein δ > 0, so daß für jedes x ∈ [a,b] gilt: Wenn |x - x0| < δ, so |F(x) - F(x0)| < ε. Offenbar ist f⋆ in D := [a,b] × [c,d] beschränkt. Folglich gibt es ein c⋆ ∈ IR, so daß |f⋆(x,y)| < c⋆ für alle (x,y) ∈ D. Nach Voraussetzung sind φ,ψ in [a,b] stetig. Damit gilt: Für jedes ε′ > 0 gibt es ein δ′ > 0, so daß für alle x ∈ [a,b] gilt: wenn |x - x0| < δ′, so |φ(x) - φ(x0)| < ε′ und |ψ(x) - ψ(x0)| < ε′. Sei o.B.d.A. c < φ(x0) < ψ(x0) < d (falls φ(x0) = ψ(x0), dann vereinfacht sich der Beweis) und ε′ so klein, daß c < φ(x0) - ε′ < φ(x 0) + ε′ < ψ(x 0) - ε′ < ψ(x 0) + ε′ < d. Der Einfachheit halber setzen wir jetzt

c := c0, φ(x0) - ε′ := c 1, φ(x0) + ε′ := c 2, ψ(x0) - ε′ := c 3, ψ(x0) + ε′ := c 4, d := c5 (vgl. Abb. auch 10.6).

Es ist

     |F(x) - F(x0)| = ∫ cdf⋆(x,y)dy -∫ cdf⋆(x 0,y)dy

      = ∫ cdf⋆(x,y) - f⋆(x 0,y)dy

      ≤∫ cd f⋆(x,y) - f⋆(x 0,y)︸ :=g(y)dy

      = ∫ c0c1 g(y)dy + ⋯ + ∫ c4c5 g(y)dy,

wobei g(y) := |f⋆(x,y) - f⋆(x 0,y)|.

Aufgrund der Definition von f⋆ gilt:

    

für y ∈ [c0,c1] bzw. y ∈ [c4,c5] ist f⋆(x,y) = f⋆(x 0,y) = 0,
    
für y ∈ [c1,c2] bzw. y ∈ [c3,c4] ist g(y) ≤ 2c⋆, und
    
für y ∈ [c2,c3] ist g(y) < ε′, falls |x - x0| < δ′.

Daraus erhält man

   |F(x) - F(x0)| = ∫ c0c1 g(y)︸ =0dy + ∫ c1c2 g(y)︸ <2c⋆dy + ∫ c2c3 g(y)︸ <ε′dy + ∫ c3c4 g(y)︸ <2c⋆dy + ∫ c4c5 g(y)︸ =0dy

      < 2c⋆(c 2 - c1︸ =ε′) + ε′(c 3 - c2) + 2c⋆(c 4 - c3︸ =ε′)

      = ε′(4c⋆ + c 3 - c2︸ :=c⋆⋆) = ε′c⋆⋆ < ε,

falls ε′ < ε c⋆⋆ und |x - x0| < δ′ := δ. Folglich ist F(x) in [a,b] stetig.   <mi 
>P</mi><mi >I</mi><mi >C</mi><mi >T</mi>

Mit Hilfe dieses Satzes läßt sich das Doppelintegral über einfache Bereiche wie folgt definieren.

Definition. (Integral über einfachen Bereichen)

Es sei B ein einfacher Bereich und D ein entsprechender Rechteckbereich, so daß B ⊆ D. f(x,y) : B → IR sei in B stetig und f⋆ wie oben definiert.

f ist in B integrierbar =Df f⋆ ist in D integrierbar, und

∬ B f( x,y )dxdy := ∬ D f * ( x,y )dxdy. MathType@MTEF@5@5@+= feaagKart1ev2aaatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr 4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9 vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaWaa8Guaeaaca WGMbWaaeWaaeaacaWG4bGaaiilaiaadMhaaiaawIcacaGLPaaacaWG KbGaamiEaiaadsgacaWG5baaleaacaWGcbaabeqdcqGHRiI8cqGHRi I8aOGaaiOoaiabg2da9maapifabaGaamOzamaaCaaaleqabaaeaaaa aaaaa8qacaGGQaaaaOWdamaabmaabaGaamiEaiaacYcacaWG5baaca GLOaGaayzkaaGaamizaiaadIhacaWGKbGaamyEaiaab6caaSqaaiaa dseaaeqaniabgUIiYlabgUIiYdaaaa@551D@

∬ B f( x,y )dxdy MathType@MTEF@5@5@+= feaagKart1ev2aqatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr 4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9 vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaWaa8Guaeaaca WGMbWaaeWaaeaacaWG4bGaaiilaiaadMhaaiaawIcacaGLPaaacaWG KbGaamiEaiaadsgacaWG5baaleaacaWGcbaabeqdcqGHRiI8cqGHRi I8aaaa@43C0@ heißt dann Doppelintegral (oder kurz Integral ) über B.

Bemerkung. Die obige Definition des Integrals über einfachen Bereichen erfaßt nur einen Spezialfall, gewöhnlich wird das Integral allgemeiner definiert, worauf wir hier allerdings verzichten.

Ist f(x,y) in dem einfachen Bereich B stetig und nicht negativ, dann wird der räumlichen Punktmenge M = {(x,y,z) : (x,y) ∈ B und 0 ≤ z ≤ f(x,y,z)} durch V:= ∬ B f( x,y )dxdy MathType@MTEF@5@5@+= feaagKart1ev2aqatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr 4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9 vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaGaamOvaiaacQ dacqGH9aqpdaWdsbqaaiaadAgadaqadaqaaiaadIhacaGGSaGaamyE aaGaayjkaiaawMcaaiaadsgacaWG4bGaamizaiaadMhaaSqaaiaadk eaaeqaniabgUIiYlabgUIiYdaaaa@465F@ ein Volumen zugeordnet (siehe Abb. 10.7).

Satz 10.5 (iterierte Integrale über einfachen Bereichen)

(1)

Es sei B := {(x,y) : a ≤ x ≤ b und φ(x) ≤ y ≤ ψ(x)} ein x-einfacher Bereich und f(x,y) sei in B stetig. Dann ist (f(x,y) in B integrierbar und)
∬ B f( x,y )dxdy = ∫ a b ( ∫ φ( x ) ψ( x ) f( x,y )dy )dx . MathType@MTEF@5@5@+= feaagKart1ev2aaatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr 4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9 vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaWaa8Guaeaaca WGMbWaaeWaaeaacaWG4bGaaiilaiaadMhaaiaawIcacaGLPaaacaWG KbGaamiEaiaadsgacaWG5baaleaacaWGcbaabeqdcqGHRiI8cqGHRi I8aOGaeyypa0Zaa8qCaeaadaqadaqaamaapehabaGaamOzamaabmaa baGaamiEaiaacYcacaWG5baacaGLOaGaayzkaaGaamizaiaadMhaaS qaaiabeA8aQnaabmaabaGaamiEaaGaayjkaiaawMcaaaqaaiabeI8a 5naabmaabaGaamiEaaGaayjkaiaawMcaaaqdcqGHRiI8aaGccaGLOa GaayzkaaGaamizaiaadIhacaqGGaGaaeOlaaWcbaGaamyyaaqaaiaa dkgaa0Gaey4kIipaaaa@5FD8@

(2)

Es sei B1 := {(x,y) : φ1(y) ≤ x ≤ ψ1(y) und c ≤ y ≤ d} ein y-einfacher Bereich und f(x,y) sei in B1 stetig. Dann ist (f(x,y) in B1 integrierbar und) ∬ B 1 f( x,y )dxdy = ∫ c d ( ∫ φ 1 ( y ) ψ 1 ( y ) f( x,y )dx )dy . MathType@MTEF@5@5@+= feaagKart1ev2aaatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr 4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9 vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaWaa8Guaeaaca WGMbWaaeWaaeaacaWG4bGaaiilaiaadMhaaiaawIcacaGLPaaacaWG KbGaamiEaiaadsgacaWG5baaleaacaWGcbWaaSbaaWqaaabaaaaaaa aapeGaaGymaaWdaeqaaaWcbeqdcqGHRiI8cqGHRiI8aOGaeyypa0Za a8qCaeaadaqadaqaamaapehabaGaamOzamaabmaabaGaamiEaiaacY cacaWG5baacaGLOaGaayzkaaGaamizaiaadIhaaSqaaiabeA8aQnaa BaaameaapeGaaGymaaWdaeqaaSWaaeWaaeaacaWG5baacaGLOaGaay zkaaaabaGaeqiYdK3aaSbaaWqaa8qacaaIXaaapaqabaWcdaqadaqa aiaadMhaaiaawIcacaGLPaaaa0Gaey4kIipaaOGaayjkaiaawMcaai aadsgacaWG5bGaaeiiaiaab6caaSqaaiaadogaaeaacaWGKbaaniab gUIiYdaaaa@6324@

Beweis. (1). Es sei D := [a,b] × [c,d], B ⊆ D und

     f * ( x,y )={ 0, für c≤y<φ( x ) f( x.y ), für Ï†( x )≤y≤ 0, für Ïˆ( x )<y≤d. ψ( x ), MathType@MTEF@5@5@+= feaagKart1ev2aaatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr 4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9 vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaGaamOzamaaCa aaleqabaGaaiOkaaaakmaabmaabaGaamiEaiaacYcacaWG5baacaGL OaGaayzkaaGaeyypa0ZaaiqaaeaafaqabeWabaaabaGaaGimaiaabY cacaqGGaGaaeOzaiaabYpacaqGYbGaaeiiaiaadogacqGHKjYOcaWG 5bGaeyipaWJaeqOXdO2aaeWaaeaacaWG4baacaGLOaGaayzkaaaaba GaamOzamaabmaabaGaamiEaiaac6cacaWG5baacaGLOaGaayzkaaGa aeilaiaabccacaqGMbGaaei=aiaabkhacaqGGaGaeqOXdO2aaeWaae aacaWG4baacaGLOaGaayzkaaGaeyizImQaamyEaiabgsMiJcqaaiaa icdacaqGSaGaaeiiaiaabAgacaqG8dGaaeOCaiaabccacqaHipqEda qadaqaaiaadIhaaiaawIcacaGLPaaacqGH8aapcaWG5bGaeyizImQa amizaiaab6caaaaacaGL7baacqaHipqEdaqadaqaaiaadIhaaiaawI cacaGLPaaacaqGSaaaaa@74E9@

Für jedes fixierte x ∈ [a,b] gilt dann

     ∫ abf⋆(x,y)dy = ∫ φ(x)ψ(x)f⋆(x,y)dy.

Daraus erhält man (mit Hilfe von Satz 10.4)

∬ B f( x,y )dxdy = ∬ D f * ( x,y )dxdy = ∫ a b ( ∫ c d f * ( x,y )dy )dx = ∫ a b ( ∫ φ( x ) ψ( x ) f( x,y )dy )dx MathType@MTEF@5@5@+= feaagKart1ev2aaatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr 4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9 vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaqbaeaabmWaaa qaamaapifabaGaamOzamaabmaabaGaamiEaiaacYcacaWG5baacaGL OaGaayzkaaGaamizaiaadIhacaWGKbGaamyEaaWcbaGaamOqaaqab0 Gaey4kIiVaey4kIipaaOqaaiabg2da9aqaamaapifabaGaamOzamaa Caaaleqabaaeaaaaaaaaa8qacaGGQaaaaOWdamaabmaabaGaamiEai aacYcacaWG5baacaGLOaGaayzkaaGaamizaiaadIhacaWGKbGaamyE aaWcbaGaamiraaqab0Gaey4kIiVaey4kIipaaOqaaaqaaiabg2da9a qaamaapehabaWaaeWaaeaadaWdXbqaaiaadAgadaahaaWcbeqaa8qa caGGQaaaaOWdamaabmaabaGaamiEaiaacYcacaWG5baacaGLOaGaay zkaaGaamizaiaadMhaaSqaaiaadogaaeaacaWGKbaaniabgUIiYdaa kiaawIcacaGLPaaacaWGKbGaamiEaaWcbaGaamyyaaqaaiaadkgaa0 Gaey4kIipaaOqaaaqaaiabg2da9aqaamaapehabaWaaeWaaeaadaWd XbqaaiaadAgadaqadaqaaiaadIhacaGGSaGaamyEaaGaayjkaiaawM caaiaadsgacaWG5baaleaacqaHgpGAdaqadaqaaiaadIhaaiaawIca caGLPaaaaeaacqaHipqEdaqadaqaaiaadIhaaiaawIcacaGLPaaaa0 Gaey4kIipaaOGaayjkaiaawMcaaiaadsgacaWG4baaleaacaWGHbaa baGaamOyaaqdcqGHRiI8aaaaaaa@838C@

(2) wird analog bewiesen.   <mi 
>P</mi><mi >I</mi><mi >C</mi><mi >T</mi>

Beispiele.

1. Volumen eines Zylinders mit dem Radius r und der Höhe h (siehe Abb. 10.8).

PICT

Es ist B := {(x,y) : x2 + y2 ≤ r2} und damit

     y1 := ψ(x) = r2 - x2 und y2 := φ(x) = -r2 - x2

für - r ≤ x ≤ r. Also

     B = {(x,y) : - r ≤ x ≤ r und φ(x) ≤ y ≤ ψ(x)}.

Für f(x,y) := h + x + y ist f in B stetig, und somit gilt

V = ∬ B f( x,y )dxdy= ∫ −r r ( ∫ φ( x ) ψ( x ) f( x,y )dy )dx = ∫ −r r ( ∫ φ( x ) ψ( x ) ( h+x+y )dy )dx = ∫ −r r [ ( h+x )â‹…y+ y 2 2 ] φ( x ) ψ( x ) dx = ∫ −r r 2( h+x )â‹… r 2 − x 2 dx+ 1 2 ∫ −r r ( ψ ( x ) 2 −φ ( x ) 2 ) ︸ =0 dx = r 2 Ï€h . MathType@MTEF@5@5@+= feaagKart1ev2aaatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr 4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9 vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaqbaeaabqWaaa aabaGaamOvaaqaaiabg2da9aqaamaapifabaGaamOzamaabmaabaGa amiEaiaacYcacaWG5baacaGLOaGaayzkaaGaamizaiaadIhacaWGKb GaamyEaiabg2da9maapehabaWaaeWaaeaadaWdXbqaaiaadAgadaqa daqaaiaadIhacaGGSaGaamyEaaGaayjkaiaawMcaaiaadsgacaWG5b aaleaacqaHgpGAdaqadaqaaiaadIhaaiaawIcacaGLPaaaaeaacqaH ipqEdaqadaqaaiaadIhaaiaawIcacaGLPaaaa0Gaey4kIipaaOGaay jkaiaawMcaaiaadsgacaWG4baaleaacqGHsislcaWGYbaabaGaamOC aaqdcqGHRiI8aaWcbaGaamOqaaqab0Gaey4kIiVaey4kIipaaOqaaa qaaiabg2da9aqaamaapehabaWaaeWaaeaadaWdXbqaamaabmaabaGa amiAaiabgUcaRiaadIhacqGHRaWkcaWG5baacaGLOaGaayzkaaGaam izaiaadMhaaSqaaiabeA8aQnaabmaabaGaamiEaaGaayjkaiaawMca aaqaaiabeI8a5naabmaabaGaamiEaaGaayjkaiaawMcaaaqdcqGHRi I8aaGccaGLOaGaayzkaaGaamizaiaadIhaaSqaaiabgkHiTiaadkha aeaacaWGYbaaniabgUIiYdGccqGH9aqpdaWdXbqaamaadmaabaWaae WaaeaacaWGObGaey4kaSIaamiEaaGaayjkaiaawMcaaabaaaaaaaaa peGaeyyXICTaamyEaiabgUcaRmaalaaabaGaamyEa8aadaahaaWcbe qaa8qacaaIYaaaaaGcbaGaaGOmaaaaa8aacaGLBbGaayzxaaWaa0ba aSqaaiabeA8aQnaabmaabaGaamiEaaGaayjkaiaawMcaaaqaaiabeI 8a5naabmaabaGaamiEaaGaayjkaiaawMcaaaaakiaadsgacaWG4baa leaacqGHsislcaWGYbaabaGaamOCaaqdcqGHRiI8aaGcbaaabaGaey ypa0dabaWaa8qCaeaacaaIYaWaaeWaaeaacaWGObGaey4kaSIaamiE aaGaayjkaiaawMcaa8qacqGHflY1daGcaaqaaiaadkhapaWaaWbaaS qabeaapeGaaGOmaaaak8aacqGHsislcaWG4bWaaWbaaSqabeaapeGa aGOmaaaaaeqaaOGaamizaiaadIhacqGHRaWkdaWcaaqaaiaaigdaae aacaaIYaaaamaapehabaWdamaayaaabaWdbmaabmaabaGaeqiYdK3a aeWaaeaacaWG4baacaGLOaGaayzkaaWdamaaCaaaleqabaWdbiaaik daaaGcpaGaeyOeI0IaeqOXdO2aaeWaaeaacaWG4baacaGLOaGaayzk aaWaaWbaaSqabeaapeGaaGOmaaaaaOGaayjkaiaawMcaaaWcpaqaai abg2da9iaaicdaaOGaayjo+dGaamizaiaadIhaaSWdbeaacqGHsisl caWGYbaabaGaamOCaaqdcqGHRiI8aaWcpaqaaiabgkHiTiaadkhaae aacaWGYbaaniabgUIiYdaakeaaaeaacqGH9aqpaeaacaWGYbWaaWba aSqabeaapeGaaGOmaaaakiabec8aWjaadIgacaqGGaGaaeOlaaaaaa a@D383@

(Die Berechnung der beiden letzten Integrale bleibt als Übungsaufgabe.)

2. Das Volumen einer Halbkugel mit dem Radius r.

PICT

Sei B wie im vorhergehenden Beispiel definiert und f durch f(x,y) = r2 - x2 - y2 gegeben (f beschreibt den oberen Teil der Kugeloberfläche). Offenbar ist f in B stetig, folglich gilt:

V = ∬ B f( x,y )dxdy = ∫ −r r ( ∫ φ( x ) ψ( x ) f( x,y )dy )dx = ∫ −r r ( ∫ φ( x ) ψ( x ) r 2 − x 2 − y 2 dy )dx = 2 3 r 3 Ï€ . MathType@MTEF@5@5@+= feaagKart1ev2aaatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr 4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9 vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaqbaeaabiWaaa qaaiaadAfaaeaacqGH9aqpaeaadaWdsbqaaiaadAgadaqadaqaaiaa dIhacaGGSaGaamyEaaGaayjkaiaawMcaaiaadsgacaWG4bGaamizai aadMhaaSqaaiaadkeaaeqaniabgUIiYlabgUIiYdGccqGH9aqpdaWd XbqaamaabmaabaWaa8qCaeaacaWGMbWaaeWaaeaacaWG4bGaaiilai aadMhaaiaawIcacaGLPaaacaWGKbGaamyEaaWcbaGaeqOXdO2aaeWa aeaacaWG4baacaGLOaGaayzkaaaabaGaeqiYdK3aaeWaaeaacaWG4b aacaGLOaGaayzkaaaaniabgUIiYdaakiaawIcacaGLPaaacaWGKbGa amiEaaWcbaGaeyOeI0IaamOCaaqaaiaadkhaa0Gaey4kIipaaOqaaa qaaiabg2da9aqaamaapehabaWaaeWaaeaadaWdXbqaamaakaaabaGa amOCamaaCaaaleqabaaeaaaaaaaaa8qacaaIYaaaaOWdaiabgkHiTi aadIhadaahaaWcbeqaa8qacaaIYaaaaOWdaiabgkHiTiaadMhadaah aaWcbeqaa8qacaaIYaaaaaWdaeqaaOGaamizaiaadMhaaSqaaiabeA 8aQnaabmaabaGaamiEaaGaayjkaiaawMcaaaqaaiabeI8a5naabmaa baGaamiEaaGaayjkaiaawMcaaaqdcqGHRiI8aaGccaGLOaGaayzkaa GaamizaiaadIhaaSqaaiabgkHiTiaadkhaaeaacaWGYbaaniabgUIi YdGccqGH9aqpdaWcaaqaaiaaikdaaeaacaaIZaaaaiaadkhadaahaa Wcbeqaa8qacaaIZaaaaOGaeqiWdaNaaeiiaiaab6caaaaaaa@8800@

(Die Auswertung des letzten Integrals bleibt als Übungsaufgabe.)

Integrale über „komplizierteren“ Bereichen

Definition. (Doppelintegral )

Es seien B1,…,Bk x-einfache bzw. y-einfache Bereiche, die höchstens Randpunkte gemeinsam haben, und es sei B = ⋃ i=1kB i. Weiterhin sei f(x,y) im Inneren von jedem Bi stetig.

Dann vereinbaren wir: ∬ B f( x,y )dxdy:= ∑ i=1 k ∬ B i f( x,y )dxdy . MathType@MTEF@5@5@+= feaagKart1ev2aqatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr 4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9 vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaWaa8Guaeaaca WGMbWaaeWaaeaacaWG4bGaaiilaiaadMhaaiaawIcacaGLPaaacaWG KbGaamiEaiaadsgacaWG5bGaaiOoaiabg2da9maaqadabaWaa8Guae aacaWGMbWaaeWaaeaacaWG4bGaaiilaiaadMhaaiaawIcacaGLPaaa caWGKbGaamiEaiaadsgacaWG5bGaaeiiaiaab6caaSqaaiaadkeada Wgaaadbaaeaaaaaaaaa8qacaWGPbaapaqabaaaleqaniabgUIiYlab gUIiYdaaleaacaWGPbGaeyypa0JaaGymaaqaaiaadUgaa0GaeyyeIu oaaSqaaiaadkeaaeqaniabgUIiYlabgUIiYdaaaa@5B97@

∬ B f( x,y )dxdy MathType@MTEF@5@5@+= feaagKart1ev2aqatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr 4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9 vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaWaa8Guaeaaca WGMbWaaeWaaeaacaWG4bGaaiilaiaadMhaaiaawIcacaGLPaaacaWG KbGaamiEaiaadsgacaWG5baaleaacaWGcbaabeqdcqGHRiI8cqGHRi I8aaaa@43C0@ heißt Doppelintegral (oder kurz Integral ) von f über B.

Bereiche B dieser Art könnten z.B. folgendermaßen aussehen.

PICT

    

PICT

10.2 Dreifachintegrale

Dreifachintegrale sind völlig analog zu Doppelintegralen definiert. Dazu seien [a1,b1],[a2,b2],[a3,b3] Intervalle in IR, D sei der Quader D := [a1,b1] ×⋯ × [a3,b3], und f(x,y,z) : D → IR sei in D definiert und beschränkt. Eine Zerlegung �̄ von D entsteht durch Zerlegungen �̄ν := (a0ν,…,a nν+1ν) von [aν,bν],ν = 1,…, 3. Dadurch entstehen kleinere Quader

     Dijk := [ai1,a i+11] × [a j2,a j+12] × [a k3,a k+13] .

Wegen der Beschränktheit von f in D existieren insbesondere hijk := inf x̄∈Dijkf(x̄) und Hijk := sup x̄∈Dijkf(x̄). Damit lassen sich wie früher Unter- und Obersummen definieren, wobei Dijk wieder für den Quader selbst und auch für dessen Rauminhalt steht.

Definition. (Untersumme, Obersumme) (1)

S_f(�̄) heißt Untersumme von f bei der Zerlegung �̄ =Df
S_f(�̄) := ∑ i=0n1 ∑ j=0n2 ∑ k=0n3 Dijk ⋅ hij.

(2)

S‾f(�̄) heißt Obersumme von f bei der Zerlegung �̄ =Df
S‾f(�̄) := ∑ i=0n1 ∑ j=0n2 ∑ k=0n3 Dijk ⋅ Hij.

Dies sind Summen von 4-dimensionalen Quadern mit der 3-dimensionalen „Grundfläche“ Dijk und der Höhe hijk bzw. Hijk.

Im folgenden sei D der Quader D := [a1,b1] ×⋯ × [a3,b3] und f(x,y,z) : D → IR. Dann gilt analog wie im ein- und zweidimensionalen Fall der folgende Satz, der die Grundlage für die Definition des Dreifachintegrals liefert (hierbei ist D wieder als Quader und auch als dessen Rauminhalt zu verstehen).

Satz 10.6 Es sei f in D definiert und beschränkt und ð?”·Ì„,ð?”·Ì„′,ð?”·Ì„ 1,ð?”·Ì„2 seien beliebige Zerlegungen von D. Dann gilt :

(1) S_f(�̄) ≤S‾f(�̄).

(2)

D ⋅ inf x̄∈Df(x̄) ≤S_f(�̄) und S‾f(�̄) ≤ D ⋅ sup x̄∈Df(x̄).

(3) Ist �̄′ eine Verfeinerung von �̄, dann gilt S_f(�̄) ≤S_f(�̄′) ≤S‾ f(�̄′) ≤S‾ f(�̄).

(4) Es ist stets S_f(�̄1) ≤S‾f(�̄2).

Beweis. Der Beweis verläuft analog zu dem des Satzes 10.1   <mi 
>P</mi><mi >I</mi><mi >C</mi><mi >T</mi>

Definition. (Unterintegral, Oberintegral )

∭ _ D f( x,y,z )dxdydz:=sup{ S _ f ( z ¯ ): z ¯  Zerlegung von D} MathType@MTEF@5@5@+= feaagKart1ev2aqatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr 4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9 vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaWaaCbeaeaada adaaqaamaapmaabaaaleqabeqdcqGHRiI8cqGHRiI8cqGHRiI8aaaa aSqaaiaadseaaeqaaOGaamOzamaabmaabaGaamiEaiaacYcacaWG5b GaaiilaiaadQhaaiaawIcacaGLPaaacaWGKbGaamiEaiaadsgacaWG 5bGaamizaiaadQhacaGG6aGaeyypa0Jaci4CaiaacwhacaGGWbGaai 4EamaamaaabaGaam4uaaaadaWgaaWcbaGaamOzaaqabaGcdaqadaqa amaanaaabaWefv3ySLgzgjxyRrxDYbqeguuDJXwAKbIrYf2A0vNCaG qbaabaaaaaaaaapeGae83mWRhaaaWdaiaawIcacaGLPaaacaGG6aWa a0aaaeaapeGae83mWRhaa8aacaqGGaGaaeOwaiaabwgacaqGYbGaae iBaiaabwgacaqGNbGaaeyDaiaab6gacaqGNbGaaeiiaiaabAhacaqG VbGaaeOBaiaabccacaWGebGaaiyFaaaa@7174@ (Unterintegral von f in D).

∭ D ¯ f( x,y,z )dxdydz:=inf{ S ¯ f ( z ¯ ): z ¯  Zerlegung von D} MathType@MTEF@5@5@+= feaagKart1ev2aqatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr 4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9 vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaWaa0aaaeaada WdtbqaaaWcbaGaamiraaqab0Gaey4kIiVaey4kIiVaey4kIipaaaGc caWGMbWaaeWaaeaacaWG4bGaaiilaiaadMhacaGGSaGaamOEaaGaay jkaiaawMcaaiaadsgacaWG4bGaamizaiaadMhacaWGKbGaamOEaiaa cQdacqGH9aqpciGGPbGaaiOBaiaacAgacaGG7bWaa0aaaeaacaWGtb aaamaaBaaaleaacaWGMbaabeaakmaabmaabaWaa0aaaeaatuuDJXwA KzKCHTgD1jharyqr1ngBPrgigjxyRrxDYbacfaaeaaaaaaaaa8qacq WFZaVEaaaapaGaayjkaiaawMcaaiaacQdadaqdaaqaa8qacqWFZaVE aaWdaiaabccacaqGAbGaaeyzaiaabkhacaqGSbGaaeyzaiaabEgaca qG1bGaaeOBaiaabEgacaqGGaGaaeODaiaab+gacaqGUbGaaeiiaiaa dseacaGG9baaaa@7171@ (Oberintegral von f in D).

Bemerkung. Der Einfachheit halber schreiben wir hierfür auch ∫ D‾f(x̄)dx̄ bzw. ∫ D _f(x̄)dx̄. Nach Definition des Unter- und Oberintegrals gilt offenbar ∫ D‾f(x̄)dx̄ ≤∫ D _f(x̄)dx̄.

Definition. (Integral über Quadern) Es sei D ein dreidimensionaler Quader und f(x,y,z) := f(xÌ„) in D definiert und beschränkt. f ist in D integrierbar =Df ∫ D‾f(xÌ„)dxÌ„ = ∫ D _f(xÌ„)dxÌ„. Der gemeinsame Wert von Unter- und Oberintegral heißt Riemann-Integral oder Dreifachintegral oder kurz Integral von f in D.    

Bez. ∭ D f( x,y,z )dxdydz:= ∫ D f( x ¯ )d x ¯  . MathType@MTEF@5@5@+= feaagKart1ev2aqatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr 4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9 vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaWaa8Wuaeaaca WGMbWaaeWaaeaacaWG4bGaaiilaiaadMhacaGGSaGaamOEaaGaayjk aiaawMcaaiaadsgacaWG4bGaamizaiaadMhacaWGKbGaamOEaiaacQ dacqGH9aqpdaWdrbqaaiaadAgadaqadaqaamaanaaabaGaamiEaaaa aiaawIcacaGLPaaacaWGKbWaa0aaaeaacaWG4baaaiaabccacaqGUa aaleaacaWGebaabeqdcqGHRiI8aaWcbaGaamiraaqab0Gaey4kIiVa ey4kIiVaey4kIipaaaa@54C9@

Satz 10.7 (dreifach iterierte Integrale über Quadern) Sei D = [a1,b1] × [a2,b2] × [a3,b3] und f(x,y,z) in D integrierbar. Ist f(x,y,z) für jedes fixierte x ∈ [a1,b1] (als Funktion von x,y) in [a2,b2] × [a3,b3] := D′ integrierbar und F( x ):= ∬ D' f( x,y,z )dydz MathType@MTEF@5@5@+= feaagKart1ev2aqatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr 4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9 vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaGaamOramaabm aabaGaamiEaaGaayjkaiaawMcaaiaacQdacqGH9aqpdaWdsbqaaiaa dAgadaqadaqaaiaadIhacaGGSaGaamyEaiaacYcacaWG6baacaGLOa GaayzkaaGaamizaiaadMhacaWGKbGaamOEaaWcbaGaamiraiaacEca aeqaniabgUIiYlabgUIiYdaaaa@4B33@ (als Funktion von x) in [a1,b1] integrierbar, dann ist ∭ D f( x,y,z )dxdydz= ∫ a 1 b 1 ( ∬ D' f( x,y,z )dydz )dx . MathType@MTEF@5@5@+= feaagKart1ev2aqatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr 4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9 vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaWaa8Wuaeaaca WGMbWaaeWaaeaacaWG4bGaaiilaiaadMhacaGGSaGaamOEaaGaayjk aiaawMcaaiaadsgacaWG4bGaamizaiaadMhacaWGKbGaamOEaiabg2 da9maapehabaWaaeWaaeaadaWdsbqaaiaadAgadaqadaqaaiaadIha caGGSaGaamyEaiaacYcacaWG6baacaGLOaGaayzkaaGaamizaiaadM hacaWGKbGaamOEaaWcbaGaamiraiaacEcaaeqaniabgUIiYlabgUIi YdaakiaawIcacaGLPaaacaWGKbGaamiEaiaabccacaqGUaaaleaaca WGHbWaaSbaaWqaaabaaaaaaaaapeGaaGymaaWdaeqaaaWcbaGaamOy amaaBaaameaapeGaaGymaaWdaeqaaaqdcqGHRiI8aaWcbaGaamiraa qab0Gaey4kIiVaey4kIiVaey4kIipaaaa@657E@

Beweis. Den Beweis führt man analog zu Satz 10.3   <mi 
>P</mi><mi >I</mi><mi >C</mi><mi >T</mi>

Korollar. Ist D = [a1,b1] × [a2,b2] × [a3,b3] und f(x,y,z) in D stetig, dann ist (f in D integrierbar und) ∭ D f( x,y,z )dxdydz = ∫ a 1 b 1 ( ∫ a 2 b 2 ( ∫ a 3 b 3 f( x,y,z )dz )dy )dx . MathType@MTEF@5@5@+= feaagKart1ev2aaatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr 4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9 vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaWaa8Wuaeaaca WGMbWaaeWaaeaacaWG4bGaaiilaiaadMhacaGGSaGaamOEaaGaayjk aiaawMcaaiaadsgacaWG4bGaamizaiaadMhacaWGKbGaamOEaaWcba Gaamiraaqab0Gaey4kIiVaey4kIiVaey4kIipakiabg2da9maapeha baWaaeWaaeaadaWdXbqaamaabmaabaWaa8qCaeaacaWGMbWaaeWaae aacaWG4bGaaiilaiaadMhacaGGSaGaamOEaaGaayjkaiaawMcaaiaa dsgacaWG6baaleaacaWGHbWaaSbaaWqaaabaaaaaaaaapeGaaG4maa WdaeqaaaWcbaGaamOyamaaBaaameaapeGaaG4maaWdaeqaaaqdcqGH RiI8aaGccaGLOaGaayzkaaGaamizaiaadMhaaSqaaiaadggadaWgaa adbaWdbiaaikdaa8aabeaaaSqaaiaadkgadaWgaaadbaWdbiaaikda a8aabeaaa0Gaey4kIipaaOGaayjkaiaawMcaaiaadsgacaWG4bGaae iiaiaab6caaSqaaiaadggadaWgaaadbaWdbiaaigdaa8aabeaaaSqa aiaadkgadaWgaaadbaWdbiaaigdaa8aabeaaa0Gaey4kIipaaaa@6E34@

Beweis. Der Beweis folgt sofort aus den Sätzen 10.7 und 10.3   <mi 
>P</mi><mi >I</mi><mi >C</mi><mi >T</mi>

Einfache Bereiche in IR3

Es sei [a1,b1] ein Intervall in IR, φ1,ψ1 : [a1,b1] → IR seien in [a1,b1] stetig, und es sei φ1(x) ≤ ψ1(x) für alle x ∈ [a1,b1]. Dann ist

     B′ := {(x,y) : a 1 ≤ x ≤ b1, φ1(x) ≤ y ≤ ψ1(x)}

ein x-einfacher Bereich in IR2 (d.h. in der (x,y)-Ebene). Weiterhin seien φ2,ψ2 stetige Funktionen von B′ in IR, und für alle (x,y) ∈ B′ gelte stets φ2(x,y) ≤ ψ2(x,y). Dann heißt

     B := {(x,y,z) : a1 ≤ x ≤ b1, φ1(x) ≤ y ≤ ψ1(x), φ2(x,y) ≤ z ≤ ψ2(x,y)}

einfacher Bereich in IR3.

Da die Variablen x,y,z hierbei gleichberechtigt sind, hätte man auch mit y oder z beginnen können. Die Entscheidung darüber, mit welcher der Variablen man beginnt, wird vernünftigerweise so getroffen, daß sich die anschließende Integration am einfachsten gestaltet.

Betrachtet man zunächst einen y-einfachen Bereich B′, dann startet man mit einem Intervall [a2,b2] und entsprechenden stetigen Funktionen φ1,ψ1 : [a2,b2] → IR, so daß φ1(y) ≤ x ≤ ψ1(y) für alle y ∈ [a2,b2]. Dann ist

     B′ = {(x,y) : φ 1(y) ≤ x ≤ ψ1(y), a2 ≤ y ≤ b2} und

     B = {(x,y,z) : (x,y) ∈ B′, φ 2(x,y) ≤ z ≤ ψ2(x,y)}⊆ IR3.

In der folgenden Abbildung ist B′ ein y-einfacher Bereich und B ein einfacher dreidimensionaler Bereich.

PICT

Wir werden jetzt Dreifachintegrale auf einfachen Bereichen definieren. Dazu sei D = [a1,b1] × [a2,b2] × [a3,b3] ⊆ IR3 ein Quader und B ⊆ D ein einfacher Bereich; o.B.d.A. gehen wir von einem x-einfachen Bereich B′ über [a1,b1] aus. Sei f(x,y,z) := f(x̄) in B definiert und stetig und

     f * ( x ¯ ):={ f( x ¯ ), für  x ¯ ∈B, 0, für  x ¯ ∈D∖B. MathType@MTEF@5@5@+= feaagKart1ev2aaatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr 4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9 vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaGaamOzamaaCa aaleqabaGaaiOkaaaakmaabmaabaWaa0aaaeaacaWG4baaaaGaayjk aiaawMcaaiaacQdacqGH9aqpdaGabaqaauaabeqaceaaaeaacaWGMb WaaeWaaeaadaqdaaqaaiaadIhaaaaacaGLOaGaayzkaaGaaeilaiaa bccacaqGMbGaaei=aiaabkhacaqGGaWaa0aaaeaacaWG4baaaabaaa aaaaaapeGaeyicI4SaamOqaiaabYcaa8aabaGaaGimaiaabYcacaqG GaGaaeOzaiaabYpacaqGYbGaaeiiamaanaaabaGaamiEaaaapeGaey icI4Saamiramrr1ngBPrwtHrhAXaqeguuDJXwAKbstHrhAG8KBLbac faGae8NfIiOaamOqaiaab6caaaaapaGaay5Eaaaaaa@601A@

Dann gilt für jedes x ∈ [a1,b1]:

     wenn a2 ≤ y < φ1(x), so f⋆(xÌ„) = 0,      wenn φ1(x) ≤ y ≤ ψ1(x), so f⋆(xÌ„) = f(xÌ„),      wenn ψ1(x) < y ≤ b2, so f⋆(xÌ„) = 0.

Für jedes y ∈ [a2,b2] erhält man:

     wenn a3 ≤ z < φ2(x,y), so f⋆(xÌ„) = 0,      wenn φ2(x,y) ≤ z ≤ ψ2(x,y), so f⋆(xÌ„) = f(xÌ„),      wenn ψ2(x,y) < z ≤ b3, so f⋆(xÌ„) = 0.

Satz 10.8 Es sei B ein einfacher Bereich ( in IR3), B ⊆ D := [a1,b1] ×⋯[a3,b3], und f(x,y,z) sei in B definiert und stetig. Dann ist f⋆ in integrierbar, und es ist

∭ D f * ( x,y,z )dxdydz= ∫ a 1 b 1 ( ∫ a 2 b 2 ( ∫ a 3 b 3 f( x,y,z )dz )dy )dx  . MathType@MTEF@5@5@+= feaagKart1ev2aaatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr 4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9 vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaWaa8Wuaeaaca WGMbWaaWbaaSqabeaaqaaaaaaaaaWdbiaacQcaaaGcpaWaaeWaaeaa caWG4bGaaiilaiaadMhacaGGSaGaamOEaaGaayjkaiaawMcaaiaads gacaWG4bGaamizaiaadMhacaWGKbGaamOEaiabg2da9maapehabaWa aeWaaeaadaWdXbqaamaabmaabaWaa8qCaeaacaWGMbWaaeWaaeaaca WG4bGaaiilaiaadMhacaGGSaGaamOEaaGaayjkaiaawMcaaiaadsga caWG6baaleaacaWGHbWaaSbaaWqaa8qacaaIZaaapaqabaaaleaaca WGIbWaaSbaaWqaa8qacaaIZaaapaqabaaaniabgUIiYdaakiaawIca caGLPaaacaWGKbGaamyEaaWcbaGaamyyamaaBaaameaapeGaaGOmaa WdaeqaaaWcbaGaamOyamaaBaaameaapeGaaGOmaaWdaeqaaaqdcqGH RiI8aaGccaGLOaGaayzkaaGaamizaiaadIhaaSqaaiaadggadaWgaa adbaWdbiaaigdaa8aabeaaaSqaaiaadkgadaWgaaadbaWdbiaaigda a8aabeaaa0Gaey4kIipakiaabccacaqGUaaaleaacaWGebaabeqdcq GHRiI8cqGHRiI8cqGHRiI8aaaa@6F38@

Beweisidee. Den Beweis führt man analog zum Satz 10.4. Aufgrund von Satz 10.7 genügt folgendes zu zeigen:

1. f⋆ ist in D integrierbar.

2. Für jedes fixierte x ∈ [a1,b1] ist f⋆(x,y,z) (als Funktion von x und y) in [a2,b2] × [a3,b3] := D′ integrierbar.

3. F( x ):= ∬ D' f * ( x,y,z )dydz MathType@MTEF@5@5@+= feaagKart1ev2aqatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr 4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9 vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaGaamOramaabm aabaGaamiEaaGaayjkaiaawMcaaiaacQdacqGH9aqpdaWdsbqaaiaa dAgadaahaaWcbeqaaabaaaaaaaaapeGaaiOkaaaak8aadaqadaqaai aadIhacaGGSaGaamyEaiaacYcacaWG6baacaGLOaGaayzkaaGaamiz aiaadMhacaWGKbGaamOEaaWcbaGaamiraiaacEcaaeqaniabgUIiYl abgUIiYdaaaa@4C47@ ist (als Funktion von x) in [a1,b1] integrierbar.

Diese Behauptungen zeigt man durch ähnliche Überlegungen wie beim Beweis von Satz 10.3.   <mi 
>P</mi><mi >I</mi><mi >C</mi><mi >T</mi>

Analog wie im vorhergehenden Abschnitt lassen sich jetzt Dreifachintegrale über einfachen Bereichen definieren.

Definition. (Dreifachintegral über einfachen Bereichen) Es sei B ein einfacher Bereich und D ein Quader, so daß B ⊆ D. f(x,y,z) : B → IR sei in B stetig und f⋆ wie oben definiert. f ist in B integrierbar =Df f⋆ ist in D integrierbar, und

∭ B f( x,y,z )dxdydz := ∭ D f * ( x,y.z )dxdydz . MathType@MTEF@5@5@+= feaagKart1ev2aaatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr 4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9 vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaWaa8Wuaeaaca WGMbWaaeWaaeaacaWG4bGaaiilaiaadMhacaGGSaGaamOEaaGaayjk aiaawMcaaiaadsgacaWG4bGaamizaiaadMhacaWGKbGaamOEaaWcba GaamOqaaqab0Gaey4kIiVaey4kIiVaey4kIipakiaacQdacqGH9aqp daWdtbqaaiaadAgadaahaaWcbeqaaabaaaaaaaaapeGaaiOkaaaak8 aadaqadaqaaiaadIhacaGGSaGaamyEaiaac6cacaWG6baacaGLOaGa ayzkaaGaamizaiaadIhacaWGKbGaamyEaiaadsgacaWG6bGaaeiiai aab6caaSqaaiaadseaaeqaniabgUIiYlabgUIiYlabgUIiYdaaaa@6088@

∭ B f( x,y,z )dxdydz MathType@MTEF@5@5@+= feaagKart1ev2aqatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr 4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9 vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaWaa8Wuaeaaca WGMbWaaeWaaeaacaWG4bGaaiilaiaadMhacaGGSaGaamOEaaGaayjk aiaawMcaaiaadsgacaWG4bGaamizaiaadMhacaWGKbGaamOEaaWcba GaamOqaaqab0Gaey4kIiVaey4kIiVaey4kIipaaaa@4923@ heißt dann Dreifachintegral (oder kurz Integral ) von f über B.

Bemerkung. Völlig analog lassen sich auch n-fache Integrale definieren.

Satz 10.9 (iterierte Integrale über einfachen Bereichen) Es sei B ein einfacher Bereich (in IR3) und φ1,φ2,ψ1,ψ2 seien wie oben definiert. Ist f(x,y,z) in B stetig, dann ist f in B integrierbar, und es gilt: ∭ B f( x,y,z )dxdydz= ∫ a b ( ∫ φ 1 ( x ) ψ 1 ( x ) ( ∫ φ 2 ( x,y ) ψ 2 ( x,y ) f( x,y,z )dz )dy )dx  . MathType@MTEF@5@5@+= feaagKart1ev2aaatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr 4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9 vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaWaa8Wuaeaaca WGMbWaaeWaaeaacaWG4bGaaiilaiaadMhacaGGSaGaamOEaaGaayjk aiaawMcaaiaadsgacaWG4bGaamizaiaadMhacaWGKbGaamOEaiabg2 da9maapehabaWaaeWaaeaadaWdXbqaamaabmaabaWaa8qCaeaacaWG MbWaaeWaaeaacaWG4bGaaiilaiaadMhacaGGSaGaamOEaaGaayjkai aawMcaaiaadsgacaWG6baaleaacqaHgpGAdaWgaaadbaaeaaaaaaaa a8qacaaIYaaapaqabaWcdaqadaqaaiaadIhacaGGSaGaamyEaaGaay jkaiaawMcaaaqaaiabeI8a5naaBaaameaapeGaaGOmaaWdaeqaaSWa aeWaaeaacaWG4bGaaiilaiaadMhaaiaawIcacaGLPaaaa0Gaey4kIi paaOGaayjkaiaawMcaaiaadsgacaWG5baaleaacqaHgpGAdaWgaaad baWdbiaaigdaa8aabeaalmaabmaabaGaamiEaaGaayjkaiaawMcaaa qaaiabeI8a5naaBaaameaapeGaaGymaaWdaeqaaSWaaeWaaeaacaWG 4baacaGLOaGaayzkaaaaniabgUIiYdaakiaawIcacaGLPaaacaWGKb GaamiEaaWcbaGaamyyaaqaaiaadkgaa0Gaey4kIipakiaabccacaqG UaaaleaacaWGcbaabeqdcqGHRiI8cqGHRiI8cqGHRiI8aaaa@7D1B@

Beweis. Den Beweis führt man analog wie im zweidimensionalen Fall, wir werden die Beweisidee skizzieren. Nach dem Korollar zu Satz Satz 10.7 ist ∭ B f( x ¯ )d x ¯ = ∫ a 1 b 1 ( ∫ a 2 b 2 ( ∫ a 3 b 3 f * ( x ¯ )dz )dy )dx . MathType@MTEF@5@5@+= feaagKart1ev2aaatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr 4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9 vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaWaa8Wuaeaaca WGMbWaaeWaaeaadaqdaaqaaiaadIhaaaaacaGLOaGaayzkaaGaamiz amaanaaabaGaamiEaaaaaSqaaiaadkeaaeqaniabgUIiYlabgUIiYl abgUIiYdGccqGH9aqpdaWdXbqaamaabmaabaWaa8qCaeaadaqadaqa amaapehabaGaamOzamaaCaaaleqabaaeaaaaaaaaa8qacaGGQaaaaO WdamaabmaabaWaa0aaaeaacaWG4baaaaGaayjkaiaawMcaaiaadsga caWG6baaleaacaWGHbWaaSbaaWqaa8qacaaIZaaapaqabaaaleaaca WGIbWaaSbaaWqaa8qacaaIZaaapaqabaaaniabgUIiYdaakiaawIca caGLPaaacaWGKbGaamyEaaWcbaGaamyyamaaBaaameaapeGaaGOmaa WdaeqaaaWcbaGaamOyamaaBaaameaapeGaaGOmaaWdaeqaaaqdcqGH RiI8aaGccaGLOaGaayzkaaGaamizaiaadIhacaqGGaGaaeOlaaWcba GaamyyamaaBaaameaapeGaaGymaaWdaeqaaaWcbaGaamOyamaaBaaa meaapeGaaGymaaWdaeqaaaqdcqGHRiI8aaaa@64E0@

Aufgrund der Definition von f⋆ in D gilt für jedes fixierte z ∈ [a3,b3]:

     a3 ≤ z < φ2(x,y) ⇒ f⋆(xÌ„) = 0,

     φ2(x,y) ≤ z ≤ ψ2(x,y) ⇒ f⋆(xÌ„) = f(xÌ„),

     ψ2 < z ≤ b3 ⇒ f⋆(xÌ„) = 0.

Folglich ist

     ∫ a3b3 f⋆(xÌ„)dz = ∫ a3φ2(x,y) f⋆(xÌ„)︸ =0dz + ∫ φ2(x,y)ψ2(x,y)f⋆(xÌ„)dz + ∫ ψ2(x,y)b3 f⋆(xÌ„)︸ =0dz

      = ∫ φ2(x,y)ψ2(x,y) f⋆(xÌ„)︸ =f(xÌ„)dz := G⋆(x,y).

Analog erhält man für jedes feste y ∈ [a2,b2]:

   ∫ a2b2 ∫ φ2(x,y)ψ2(x,y)f⋆(xÌ„)dzdy = ∫ a2b2 G⋆(x,y)dy

      = ∫ a2φ1(x)G⋆(x,y)dy + ∫ φ1(x)ψ1(x)G⋆(x,y)dy + ∫ ψ1(x)b2 G⋆(x,y)dy

      = ∫ φ1(x)ψ1(x)G⋆(x,y)dy

      = ∫ φ1(x)ψ1(x) ∫ φ2(x,y)ψ2(x,y) f⋆(xÌ„)dz︸ =f(xÌ„)dy.

Insgesamt ergibt sich also

∭ B f( x ¯ )d x ¯ = ∫ a 1 b 1 ( ∫ a 2 b 2 ( ∫ a 3 b 3 f * ( x ¯ )dz )dy )dx = ∫ a 1 b 1 ( ∫ φ 1 ( x ) ψ 1 ( x ) ( ∫ φ 2 ( x,y ) ψ 2 ( x,y ) f( x ¯ )dz )dy )dx  . MathType@MTEF@5@5@+= feaagKart1ev2aaatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr 4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9 vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaqbaeaabiWaaa qaamaapmfabaGaamOzamaabmaabaWaa0aaaeaacaWG4baaaaGaayjk aiaawMcaaiaadsgadaqdaaqaaiaadIhaaaaaleaacaWGcbaabeqdcq GHRiI8cqGHRiI8cqGHRiI8aaGcbaGaeyypa0dabaWaa8qCaeaadaqa daqaamaapehabaWaaeWaaeaadaWdXbqaaiaadAgadaahaaWcbeqaaa baaaaaaaaapeGaaiOkaaaak8aadaqadaqaamaanaaabaGaamiEaaaa aiaawIcacaGLPaaacaWGKbGaamOEaaWcbaGaamyyamaaBaaameaape GaaG4maaWdaeqaaaWcbaGaamOyamaaBaaameaapeGaaG4maaWdaeqa aaqdcqGHRiI8aaGccaGLOaGaayzkaaGaamizaiaadMhaaSqaaiaadg gadaWgaaadbaWdbiaaikdaa8aabeaaaSqaaiaadkgadaWgaaadbaWd biaaikdaa8aabeaaa0Gaey4kIipaaOGaayjkaiaawMcaaiaadsgaca WG4baaleaacaWGHbWaaSbaaWqaa8qacaaIXaaapaqabaaaleaacaWG IbWaaSbaaWqaa8qacaaIXaaapaqabaaaniabgUIiYdaakeaaaeaacq GH9aqpaeaadaWdXbqaamaabmaabaWaa8qCaeaadaqadaqaamaapeha baGaamOzamaabmaabaWaa0aaaeaacaWG4baaaaGaayjkaiaawMcaai aadsgacaWG6baaleaacqaHgpGAdaWgaaadbaWdbiaaikdaa8aabeaa lmaabmaabaGaamiEaiaacYcacaWG5baacaGLOaGaayzkaaaabaGaeq iYdK3aaSbaaWqaa8qacaaIYaaapaqabaWcdaqadaqaaiaadIhacaGG SaGaamyEaaGaayjkaiaawMcaaaqdcqGHRiI8aaGccaGLOaGaayzkaa GaamizaiaadMhaaSqaaiabeA8aQnaaBaaameaapeGaaGymaaWdaeqa aSWaaeWaaeaacaWG4baacaGLOaGaayzkaaaabaGaeqiYdK3aaSbaaW qaa8qacaaIXaaapaqabaWcdaqadaqaaiaadIhaaiaawIcacaGLPaaa a0Gaey4kIipaaOGaayjkaiaawMcaaiaadsgacaWG4bGaaeiiaiaabc cacaqGUaaaleaacaWGHbWaaSbaaWqaa8qacaaIXaaapaqabaaaleaa caWGIbWaaSbaaWqaa8qacaaIXaaapaqabaaaniabgUIiYdaaaaaa@96F7@

        <mi 
>P</mi><mi >I</mi><mi >C</mi><mi >T</mi>

Bemerkung. 1. Als Volumen eines dreidimensionalen einfachen Bereiches B, der wie in den vorhergehenden Untersuchungen definiert ist, ergibt sich dann

V = ∫ a 1 b 1 ( ∫ φ 1 ( x ) ψ 1 ( x ) ( ψ 2 ( x,y )− φ 2 ( x,y ) )dy )dx = ∫ a 1 b 1 ( ∫ φ 1 ( x ) ψ 1 ( x ) ( ∫ φ 2 ( x,y ) ψ 2 ( x,y ) 1dz )dy )dx = ∭ B 1dxdydz = ∭ B dxdydz . MathType@MTEF@5@5@+= feaagKart1ev2aaatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr 4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9 vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaqbaeaabmWaaa qaaiaadAfaaeaacqGH9aqpaeaadaWdXbqaamaabmaabaWaa8qCaeaa daqadaqaaiabeI8a5naaBaaaleaaqaaaaaaaaaWdbiaaikdaa8aabe aakmaabmaabaGaamiEaiaacYcacaWG5baacaGLOaGaayzkaaGaeyOe I0IaeqOXdO2aaSbaaSqaa8qacaaIYaaapaqabaGcdaqadaqaaiaadI hacaGGSaGaamyEaaGaayjkaiaawMcaaaGaayjkaiaawMcaaiaadsga caWG5baaleaacqaHgpGAdaWgaaadbaWdbiaaigdaa8aabeaalmaabm aabaGaamiEaaGaayjkaiaawMcaaaqaaiabeI8a5naaBaaameaapeGa aGymaaWdaeqaaSWaaeWaaeaacaWG4baacaGLOaGaayzkaaaaniabgU IiYdaakiaawIcacaGLPaaacaWGKbGaamiEaaWcbaGaamyyamaaBaaa meaapeGaaGymaaWdaeqaaaWcbaGaamOyamaaBaaameaapeGaaGymaa WdaeqaaaqdcqGHRiI8aaGcbaaabaGaeyypa0dabaWaa8qCaeaadaqa daqaamaapehabaWaaeWaaeaadaWdXbqaaiaaigdacaWGKbGaamOEaa WcbaGaeqOXdO2aaSbaaWqaa8qacaaIYaaapaqabaWcdaqadaqaaiaa dIhacaGGSaGaamyEaaGaayjkaiaawMcaaaqaaiabeI8a5naaBaaame aapeGaaGOmaaWdaeqaaSWaaeWaaeaacaWG4bGaaiilaiaadMhaaiaa wIcacaGLPaaaa0Gaey4kIipaaOGaayjkaiaawMcaaiaadsgacaWG5b aaleaacqaHgpGAdaWgaaadbaWdbiaaigdaa8aabeaalmaabmaabaGa amiEaaGaayjkaiaawMcaaaqaaiabeI8a5naaBaaameaapeGaaGymaa WdaeqaaSWaaeWaaeaacaWG4baacaGLOaGaayzkaaaaniabgUIiYdaa kiaawIcacaGLPaaacaWGKbGaamiEaaWcbaGaamyyamaaBaaameaape GaaGymaaWdaeqaaaWcbaGaamOyamaaBaaameaapeGaaGymaaWdaeqa aaqdcqGHRiI8aaGcbaaabaGaeyypa0dabaWaa8WuaeaacaaIXaGaam izaiaadIhacaWGKbGaamyEaiaadsgacaWG6baaleaacaWGcbaabeqd cqGHRiI8cqGHRiI8cqGHRiI8aOGaeyypa0Zaa8WuaeaacaWGKbGaam iEaiaadsgacaWG5bGaamizaiaadQhacaqGGaGaaeOlaaWcbaGaamOq aaqab0Gaey4kIiVaey4kIiVaey4kIipaaaaaaa@ACE1@

(Hierbei ist auf B ebenfalls eine Funktion f(x̄) definiert, nämlich f(x̄) = 1.)

2. Ist B abermals ein einfacher dreidimensionaler Bereich, in dem eine (physikalische) Masse verteilt ist, und gibt die in B stetige Funktion f(xÌ„) die Masseverteilung an, dann liefert ∭ B f( x ¯ )d x ¯ MathType@MTEF@5@5@+= feaagKart1ev2aqatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr 4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9 vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaWaa8Wuaeaaca WGMbWaaeWaaeaadaqdaaqaaiaadIhaaaaacaGLOaGaayzkaaGaamiz amaanaaabaGaamiEaaaaaSqaaiaadkeaaeqaniabgUIiYlabgUIiYl abgUIiYdaaaa@4219@   die in B befindliche Gesamtmasse.

Beispiel.

In einem aufrechtstehenden Zylinder B mit dem Radius r und der Höhe h sei eine Masse verteilt, deren Dichte nur von der Niveauhöhe im Zylinder abhängt. Insbesondere sei f(x,y,z) := h - z die Funktion, die die Masseverteilung angibt. (Auf der Niveauhöhe h herrscht eine Massendichte von 0, und auf der Höhe null die Dichte h).

Es soll die Gesamtmasse in dem Zylinder berechnet werden.

B wird definiert durch den x-einfachen Bereich

     B′ := {(x,y) : - r ≤ x ≤ r, φ 1(x) ≤ y ≤ ψ1(x)},

wobei φ1(x) = -r2 - x2 und ψ1(x) = r2 - x2.

Schließlich ist

     B = {(x,y,z) : (x,y) ∈ B′, φ 2(x,y) ≤ z ≤ ψ2(x,y)}

mit φ2(x,y) = 0 und ψ2(x,y) = h.

Dann gilt

M = ∭ B f( x,y,z )dxdydz= ∫ −r r ( ∫ φ 1 ( x ) ψ 1 ( x ) ( ∫ φ 2 ( x,y ) ψ 2 ( x,y ) ( h−z )dz )dy )dx = ∫ −r r ( ∫ φ 1 ( x ) ψ 1 ( x ) [ hz− z 2 2 ] φ 2 ( x,y ) ψ 2 ( x,y ) ︸ = h 2 2 dy )dx= h 2 2 ∫ −r r ( ∫ φ 1 ( x ) ψ 1 ( x ) dy )dx = h 2 2 ∫ −r r 2 r 2 − x 2 dx= h 2 ∫ −r r r 2 − x 2 dx = r 2 Ï€hâ‹… h 2 = r 2 Ï€ h 2 2  . MathType@MTEF@5@5@+= feaagKart1ev2aaatCvAUfeBSjuyZL2yd9gzLbvyNv2CaerbuLwBLn hiov2DGi1BTfMBaeXatLxBI9gBaerbd9wDYLwzYbItLDharqqtubsr 4rNCHbGeaGqiVu0Je9sqqrpepC0xbbL8F4rqqrFfpeea0xe9Lq=Jc9 vqaqpepm0xbba9pwe9Q8fs0=yqaqpepae9pg0FirpepeKkFr0xfr=x fr=xb9adbaqaaeGaciGaaiaabeqaamaabaabaaGcbaqbaeaabqWaaa aabaGaamytaaqaaiabg2da9aqaamaapmfabaGaamOzamaabmaabaGa amiEaiaacYcacaWG5bGaaiilaiaadQhaaiaawIcacaGLPaaacaWGKb GaamiEaiaadsgacaWG5bGaamizaiaadQhacqGH9aqpdaWdXbqaamaa bmaabaWaa8qCaeaadaqadaqaamaapehabaWaaeWaaeaacaWGObGaey OeI0IaamOEaaGaayjkaiaawMcaaiaadsgacaWG6baaleaacqaHgpGA daWgaaadbaaeaaaaaaaaa8qacaaIYaaapaqabaWcdaqadaqaaiaadI hacaGGSaGaamyEaaGaayjkaiaawMcaaaqaaiabeI8a5naaBaaameaa peGaaGOmaaWdaeqaaSWaaeWaaeaacaWG4bGaaiilaiaadMhaaiaawI cacaGLPaaaa0Gaey4kIipaaOGaayjkaiaawMcaaiaadsgacaWG5baa leaacqaHgpGAdaWgaaadbaWdbiaaigdaa8aabeaalmaabmaabaGaam iEaaGaayjkaiaawMcaaaqaaiabeI8a5naaBaaameaapeGaaGymaaWd aeqaaSWaaeWaaeaacaWG4baacaGLOaGaayzkaaaaniabgUIiYdaaki aawIcacaGLPaaacaWGKbGaamiEaaWcbaGaeyOeI0IaamOCaaqaaiaa dkhaa0Gaey4kIipaaSqaaiaadkeaaeqaniabgUIiYlabgUIiYlabgU IiYdaakeaaaeaacqGH9aqpaeaadaWdXbqaamaabmaabaWaa8qCaeaa daagaaqaamaadmaabaGaamiAaiaadQhacqGHsisldaWcaaqaaiaadQ hadaahaaWcbeqaa8qacaaIYaaaaaGcpaqaaiaaikdaaaaacaGLBbGa ayzxaaWaa0baaSqaaiabeA8aQnaaBaaameaapeGaaGOmaaWdaeqaaS WaaeWaaeaacaWG4bGaaiilaiaadMhaaiaawIcacaGLPaaaaeaacqaH ipqEdaWgaaadbaWdbiaaikdaa8aabeaalmaabmaabaGaamiEaiaacY cacaWG5baacaGLOaGaayzkaaaaaaqaaiabg2da9maalaaabaGaamiA amaaCaaameqabaWdbiaaikdaaaaal8aabaGaaGOmaaaaaOGaayjo+d aaleaacqaHgpGAdaWgaaadbaWdbiaaigdaa8aabeaalmaabmaabaGa amiEaaGaayjkaiaawMcaaaqaa8qacqaHipqEpaWaaSbaaWqaa8qaca aIXaaapaqabaWcdaqadaqaaiaadIhaaiaawIcacaGLPaaaa0Gaey4k IipakiaadsgacaWG5baacaGLOaGaayzkaaGaamizaiaadIhacqGH9a qpdaWcaaqaaiaadIgadaahaaWcbeqaa8qacaaIYaaaaaGcpaqaaiaa ikdaaaWaa8qCaeaadaqadaqaamaapehabaGaamizaiaadMhaaSqaai abeA8aQnaaBaaameaapeGaaGymaaWdaeqaaSWaaeWaaeaacaWG4baa caGLOaGaayzkaaaabaGaeqiYdK3aaSbaaWqaa8qacaaIXaaapaqaba WcdaqadaqaaiaadIhaaiaawIcacaGLPaaaa0Gaey4kIipaaOGaayjk aiaawMcaaiaadsgacaWG4baaleaacqGHsislcaWGYbaabaGaamOCaa qdcqGHRiI8aaWcbaGaeyOeI0IaamOCaaqaaiaadkhaa0Gaey4kIipa aOqaaaqaaiabg2da9aqaamaalaaabaGaamiAamaaCaaaleqabaWdbi aaikdaaaaak8aabaGaaGOmaaaadaWdXbqaaiaaikdadaGcaaqaaiaa dkhadaahaaWcbeqaa8qacaaIYaaaaOWdaiabgkHiTiaadIhadaahaa Wcbeqaa8qacaaIYaaaaaWdaeqaaOGaamizaiaadIhacqGH9aqpcaWG ObWaaWbaaSqabeaapeGaaGOmaaaak8aadaWdXbqaamaakaaabaGaam OCamaaCaaaleqabaWdbiaaikdaaaGcpaGaeyOeI0IaamiEamaaCaaa leqabaWdbiaaikdaaaaapaqabaGccaWGKbGaamiEaaWcbaGaeyOeI0 IaamOCaaqaaiaadkhaa0Gaey4kIipaaSqaaiabgkHiTiaadkhaaeaa caWGYbaaniabgUIiYdaakeaaaeaacqGH9aqpaeaacaWGYbWaaWbaaS qabeaapeGaaGOmaaaakiabec8aWjaadIgacqGHflY1daWcaaqaaiaa dIgaaeaacaaIYaaaaiabg2da9maalaaabaGaamOCa8aadaahaaWcbe qaa8qacaaIYaaaaOGaeqiWdaNaamiAa8aadaahaaWcbeqaa8qacaaI YaaaaaGcbaGaaGOmaaaacaqGGaGaaeOlaaaaaaa@FF53@

Schwerpunkte für die Wiederholung von Kapitel 10